चितिरेव चेतनपदादवरूढा

 प्रत्यभिज्ञाहृदये 5.

--------------------------

चितिरेव चेतनपदादवरूढा चेत्यसंकोचिनी चित्तम् ।।५।।

न चित्तं नाम अन्यत् किंचित्, अपि तु सैव भगवती तत्  । तथा हि सा स्वं स्वरूपं गोपयित्वा यदा संकोचं गृह्णाति, तदा द्वयी गतिः, कदाचित् उल्लसितमपि संकोचं गुणीकृत्यं चित्प्राधान्येन स्फुरति, कदाचित् संकोच-प्रधानतया । चित्प्राधान्यपक्षे सहजे, प्रकाशमात्रप्रधानत्वे विज्ञान-कलता, प्रकाशपरामर्शप्रधानत्वे तु विद्याप्रमातृता । 

तत्रापि, 

क्रमेण संकोचस्य तनुतायाम्, ईश-सदाशिवानाश्रितरूपता । समाधिप्रयत्नोपार्जिते तु चित्प्रधानत्वे शुद्धाध्वप्रमातृता क्रमात्क्रमं प्रकर्षवती । संकोच-प्राधान्ये तु शून्यादि-प्रमातृता । एवमवस्थिते सति, 'चितिरेव' संकुचितग्राहक-रूपा 'चेतनपदात् अवरूढा' -- अर्थग्रहणोन्मुखी सती 'चेत्येन' -- नील-सुखादिना 'संकोचिनी उभयसंकोचसंकुचितैव चित्तम् । तथा च --

'स्वाङ्गरूपेषु भावेषु पत्युर्ज्ञानं क्रिया च या ।

मायातृतीये ते एव पशोः सत्त्वं रजस्तमः ।।'

इत्यादिना स्वातन्त्र्यात्मा चितिशक्तिरेव ज्ञानक्रिया-मायाशक्ति-रूपा पशुदशायां संकोचप्रकर्षात् सत्त्व-रजस्तमः स्वभाव-चितात्मतयास्फुरति, इति श्रीप्रत्यभिज्ञायामुक्तम् अत एव श्रीतत्त्वगर्भस्तोत्रे विकल्पदशायामपि तात्त्विकस्वरूपसद्भावात् तदनुसरणाभिप्रायेण उक्तम् --

'अत एव तु ये केचित्परमार्थानुसारिणः ।

तेषां तत्र स्वरूपस्य स्वज्योतिष्ट्वं न लुप्यते ।।'

इति ।।५।।

***

चित्तमेव तु मायाप्रमातुः स्वरूपम्--इत्याह 

तन्मयो मायाप्रमाता ।।६।।

(क्रमशः  follows in the next post.)

***