तपसा चीयते

प्रश्नोपनिषद् / मुण्डकोपनिषद् / ऐतरेयोपनिषद्
अन्नं
तपसा चीयते 
--
ऐतरेयोपनिषद्  में वर्णित :
आत्मा (अहम्) वा इदमेक एवाग्र आसीत् ...
से किस प्रकार सृष्टि की अनभिव्यक्त से अभिव्यक्ति हुई यह स्पष्ट किया गया।
सृष्टि से पुरुष-आख्य मन, मानव-देह, का उद्भव हुआ जो उस परमात्मा का ही प्रतिरूप है।
इस पूरे कथानक का वर्णन प्रश्नोपनिषद् में इस प्रकार से है :
षष्ठ प्रश्न 
अथ ह ऐनं सुकेशा भारद्वाजः पप्रच्छ --
भगवन् हिरण्यनाभः कौसल्यः राजपुत्रः माम् उपैत्यं प्रश्नं अप्रच्छत्।
षोडशकलं भारद्वाज पुरुषं वेत्थ।
तं अहं कुमारं अब्रुवं न अहं इमं वेद यदि अहं इमं अवेदिषं कथं ते न
अवक्ष्यं इति समूलः वा एषः परिशुष्यति यः अनृतं अभिवदति
तस्मात् न अर्हामि अनृतं वक्तुम्।
स तूष्णीं रथं आरूह्य प्रवव्राज।
तं त्वा पृच्छामि क्व असौ पुरुषः इति।।१।।
तस्मै स ह उवाच।
इह एव अन्तःशरीरे सोम्य स पुरुषः यस्मिन् एताः षोडष कलाः प्रभवन्ति।।२।।
स ईक्षांचक्रे।
कस्मिन् अहं उत्क्रान्ते उत्क्रान्तः भविष्यामि कस्मिन् वा प्रतिष्ठिते प्रतिष्ठास्यामि
इति।।३।।
स प्राणं असृजत प्राणात् श्रद्धां खं वायुः ज्योतिः आपः पृथिवी इन्द्रियं  मनः अन्नम्
अन्नात् वीर्यं तपः मन्त्राः कर्म लोकाः लोकेषु च नाम च।।४।।
--
मुण्डकोपनिषद् 
प्रथम मुण्डक
प्रथम खण्ड,
यथोर्णनाभिः सृजते गृह्णते च यथा पृथिव्यामोषधयः सम्भवन्ति।
यथा सतः पुरुषात्केशलोमानि  तथाक्षरात्सम्भवन्तीह विश्वम्।।७।।
तथा,
तपसा चीयते ब्रह्म ततोऽन्नमभिजायते।
अन्नात्प्राणो मनः सत्यं लोकाः कर्मसु चा मृतम्।।८।।
--
अव्यक्त से व्यक्त सृष्टि के संबंध में अन्त में श्रीमद्भगवद्गीता से :
अध्याय ९
मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना।
मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः।।४।।
न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैश्वरम्।
भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावन।।५।।
यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान्।
तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानित्युपधारय।।६।।
सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम्।
कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम्।।७।।
प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य विसृजामि पुनः पुनः।
भूतग्रामिमं  कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वशात्।।८।।
न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय।
उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु।।९।।
मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम्।
हेतु नानेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते।।१०।।
अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम्।
परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम्।।११।।
--
[Gita chapter 9, stanza 4 to 11]                 
--