वाल्मीकि रामायणे / vālmīkīrāmāyaṇe

वाल्मीकि रामायण-प्रसङ्ग
--
बालकाण्ड सर्ग 54, 
कामधेनुं वसिष्ठोऽपि यदा न त्यज्यते मुनिः ।
तदास्य शबलां राम विश्वामित्रोऽन्वकर्षतः ॥1
नीयमाना तु शबला राम  राज्ञा महात्मना ।
दुःखिता चिन्तयामास रुदन्ती शोककर्षिता ॥2
परित्यक्ता वसिष्ठेन किमहं सुमहात्मना ।
याहं राजभृतैर्दीना ह्रियेय भृशदुःखिता ॥3
किंमयापकृतं तस्य महर्षेर्भावितात्मनः ।
यन्मामानागसं दृष्ट्वाभक्तां त्यजति धार्मिकः ॥5
निर्धूयतांस्तदा भृत्याञ्शतशः शत्रुसूदन ।
जगामानिलवेगेन तदा वसिष्ठं परमौजसम् ॥6
शबला सा रुदन्ती चक्रोशन्ती चेदमब्रवीत ।
वसिष्ठास्याग्रतः स्थित्वा रुदन्ती मेघनिःस्वना ॥7
भगवन् किं परित्यक्ता त्वयाहं ब्रह्मणः सुत ।
यस्माद् राजभटा मां हि नयन्ते त्वत्सकाशतः ॥8
एवमुक्तस्तु ब्रह्मर्षिरिदं वचनमब्रवीत् ।
शोकसंतप्तहृदयां स्वसारमिव दुःखिताम् ॥9
न त्वां त्यजामि शबले नापि मेऽपकृतं त्वया ।
एष त्वां नयते राजा बलान्मत्तो महाबलः ॥10
नहि तुल्यं बलं मह्यं राजा त्वद्य विशेषतः ।
बली राजा क्षत्रियश्च पृथिव्याः पतिरेव च ॥11
इयमक्षौहिणी पूर्णा गजवाजिरथाकुला ।
हस्तिध्वजसमाकीर्णा तेनासौ बलवत्तरः ॥12
एवमुक्ता वसिष्ठेन प्रत्युवाच विनीतवत् ।
वचनं वचनज्ञा सा ब्रह्मर्षिरतुलप्रभम् ॥13
न बलं क्षत्रियस्याहुर्ब्राह्मणा बलवत्तराः ।
ब्रह्मन् ब्रह्मबलं दिव्यं क्षात्राच्च बलवत्तरम् ॥14
अप्रमेयं बलं तुभ्यं न त्वया बलवत्तरः ।
विश्वामित्रो महावीर्यस्तेजस्तव दुरासदम् ॥15
नियुङ्क्ष्व मां महातेजस्त्वं ब्रह्मबलसम्भृताम् ।
तस्य दर्पं बलं यत्नं नाशयामि दुरात्मनः ॥16
इत्युक्तसु तया राम वसिष्ठस्तु महायशाः ।
सृजस्वेति तदोवाच बलं परबलार्दनम् ॥17
तस्य तद्वचनं सृत्वा सुरभिः सासृजत् तदा ।
तस्या हुंभारवोत्सृष्टाः पह्लवाः शतसो नृप ॥18
नाशयन्ति बलं सर्वं विश्वामित्रस्य पश्यतः
स राजा परमक्रुद्धः क्रोधविस्फारितेक्षणः ॥19
पह्लवान् नाशयामास शस्त्रैरुच्चावचैरपि ।
विश्वामित्रार्दितान् दृष्ट्वा पहल्वाञ्शतशस्तदा ॥20
भूय एवासृजद् घोराञ्छकान् यवनमिश्रितान् ।
तैरासीत् संवृता भूमिः शकैर्यवनमिश्रितैः ॥21
प्रभावद्भिर्महावीर्यैर्हिमकिंजल्कसंनिभैः ।
निर्दग्धं तद्बलं सर्वं प्रदीप्तैरिव पावकैः ॥22
तत्ऽस्त्राणि महातेजा विश्वामित्रो मुमोच ह ।
तैस्ते यवनकाम्बोजा बर्बराश्चाकुलीकृता ॥23
--
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे चतुःपञ्चाशः सर्गः ॥
--
vālmīki rāmāyaṇa-prasaṅga
--
bālakāṇḍa sarga 54, 
kāmadhenuṃ vasiṣṭho:'pi yadā na tyajyate muniḥ |
tadāsya śabalāṃ rāma viśvāmitro:'nvakarṣataḥ ||1
nīyamānā tu śabalā rāma  rājñā mahātmanā |
duḥkhitā cintayāmāsa rudantī śokakarṣitā ||2
parityaktā vasiṣṭhena kimahaṃ sumahātmanā |
yāhaṃ rājabhṛtairdīnā hriyeya bhṛśaduḥkhitā ||3
kiṃmayāpakṛtaṃ tasya maharṣerbhāvitātmanaḥ |
yanmāmānāgasaṃ dṛṣṭvābhaktāṃ tyajati dhārmikaḥ ||5
nirdhūyatāṃstadā bhṛtyāñśataśaḥ śatrusūdana |
jagāmānilavegena tadā vasiṣṭhaṃ paramaujasam ||6
śabalā sā rudantī cakrośantī cedamabravīta |
vasiṣṭhāsyāgrataḥ sthitvā rudantī meghaniḥsvanā ||7
bhagavan kiṃ parityaktā tvayāhaṃ brahmaṇaḥ suta |
yasmād rājabhaṭā māṃ hi nayante tvatsakāśataḥ ||8
evamuktastu brahmarṣiridaṃ vacanamabravīt |
śokasaṃtaptahṛdayāṃ svasāramiva duḥkhitām ||9
na tvāṃ tyajāmi śabale nāpi me:'pakṛtaṃ tvayā |
eṣa tvāṃ nayate rājā balānmatto mahābalaḥ ||10
nahi tulyaṃ balaṃ mahyaṃ rājā tvadya viśeṣataḥ |
balī rājā kṣatriyaśca pṛthivyāḥ patireva ca ||11
iyamakṣauhiṇī pūrṇā gajavājirathākulā |
hastidhvajasamākīrṇā tenāsau balavattaraḥ ||12
evamuktā vasiṣṭhena pratyuvāca vinītavat |
vacanaṃ vacanajñā sā brahmarṣiratulaprabham ||13
na balaṃ kṣatriyasyāhurbrāhmaṇā balavattarāḥ |
brahman brahmabalaṃ divyaṃ kṣātrācca balavattaram ||14
aprameyaṃ balaṃ tubhyaṃ na tvayā balavattaraḥ |
viśvāmitro mahāvīryastejastava durāsadam ||15
niyuṅkṣva māṃ mahātejastvaṃ brahmabalasambhṛtām |
tasya darpaṃ balaṃ yatnaṃ nāśayāmi durātmanaḥ ||16
ityuktasu tayā rāma vasiṣṭhastu mahāyaśāḥ |
sṛjasveti tadovāca balaṃ parabalārdanam ||17
tasya tadvacanaṃ sṛtvā surabhiḥ sāsṛjat tadā |
tasyā huṃbhāravotsṛṣṭāḥ pahlavāḥ śataso nṛpa ||18
nāśayanti balaṃ sarvaṃ viśvāmitrasya paśyataḥ
sa rājā paramakruddhaḥ krodhavisphāritekṣaṇaḥ ||19
pahlavān nāśayāmāsa śastrairuccāvacairapi |
viśvāmitrārditān dṛṣṭvā pahalvāñśataśastadā ||20
bhūya evāsṛjad ghorāñchakān yavanamiśritān |
tairāsīt saṃvṛtā bhūmiḥ śakairyavanamiśritaiḥ ||21
prabhāvadbhirmahāvīryairhimakiṃjalkasaṃnibhaiḥ |
nirdagdhaṃ tadbalaṃ sarvaṃ pradīptairiva pāvakaiḥ ||22
tat:'strāṇi mahātejā viśvāmitro mumoca ha |
taiste yavanakāmbojā barbarāścākulīkṛtā ||23
--
ityārṣe śrīmadrāmāyaṇe vālmīkīye ādikāvye bālakāṇḍe catuḥpañcāśaḥ sargaḥ ||
--