किसान / कृशानु

यम नचिकेता संवाद :
एक कॉपी में 'किसान' शीर्षक से कुछ लिखने का विचार था। चार पाँच दिनों पहले संस्कृत में कुछ लिखना चाहा तो इसी शीर्षक के नीचे लिखता रहा। दस श्लोकों के पूर्ण होने के बाद किसी कारणवश इसे अधूरा छोड़ दिया।  आज सुबह इस पर पुनः ध्यान गया तो आगे लिखने लगा।
रचना पूर्ण हो जाने के बाद सोचा :
"क्या यह शीर्षक उपयुक्त है ?"
फिर AI (प्रत्युत्पन्न मति) का प्रयोग करते हुए इस शब्द के मूल को खोज निकाला।
यह समाधान प्राप्त हुआ  :
"अनु कर्शयति यो पृथिव्याः स कृषको वा कृशानुः।"
"कृशानु" इस प्रकार किसान का मूल रूप सिद्ध हुआ।
यह हुआ इस पोस्ट का शीर्षक जिसे अब प्रयोग कर रहा हूँ।
--
नचिकेता पपृच्छ :
जन्मना सर्वे शूद्राः
भवन्ति कर्मणा द्विजाः।
कर्माणि भवन्ति गुणधर्मैः
गुणधर्मास्तु संस्कारैः।। 1
संस्कारास्तु प्राक्तनाः
जातियोनिभिः सर्वेषाम्।
जन्मानि जन्म-जन्मानि
मृत्योः मृत्यवे अथ।।2
एवं तु प्रकृतेः सर्वे
पुनरायान्ति प्रलीयन्ते।
सस्यमिव पच्यते मर्त्यः
सस्यमिवाजायते पुनः।।3 
अनुपश्य यथा पूर्वे
प्रतिपश्य तथा परे।
येयं प्रेते विचिकित्सा
मनुष्येऽस्तीत्येके।।4
नायमस्तीति चैके वा
एतद्विद्यामनुशिष्टः।
त्वत् वृणोमि अहमेतत्
नाचिकेतस्तृतीयं वरं ।।5
यम उवाच :
देहेऽस्मिन्नरस्य
मुखं स्वरूपः ब्रह्मणः।
करद्वयौ तु क्षत्रियाः
उदरो इति वैश्याः च ।।6
जानुद्वयौ शूद्राः स्युः
एवं तु वर्णाः सर्वे।
देहेऽस्मिन्मनुष्ये
ब्रह्मैव स अङ्गिरसः।।7  
नेत्रद्वयौ अग्नीन्द्रौ
नासाद्वयौ अश्विनौ।
कण्ठे तु सोमवरुणौ
कर्णाभ्यां मंत्रदेवताः।।8
एवं व्याप्य असौ देहे
हृदि रुद्रो प्रवर्तते।
शरीरे प्राणभूत्वाऽसौ
शारीरिकः इति उच्यते।।9
अतो हि गीतायाम्* :
(अध्याये चतुर्दशे)
सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्
प्रकाशः उपजायते।
ज्ञानं यदा तदा विद्यात्
विवृद्धं सत्त्वमित्युत।।10
लोभः प्रवृत्तिः आरम्भः
कर्मणामशमः स्पृहा।
रजस्येतानि जायन्ते
विवृद्धे भरतर्षभ।।11
अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च
प्रमादो मोह एव च।
तमस्येतानि जायन्ते
विवृद्धे कुरुनन्दन।।12
यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु
प्रलयं यान्ति देहभृत्।
तदोत्तमविदां लोकान्
अमलान्प्रतिपद्यते।।13
रजसि प्रलयं गत्वा
कर्मसङ्गिषु जायते।
तथा प्रलीनस्तमसि
मूढयोनिषु जायते।।14
कर्मणः सुकृतस्याहुः
सात्त्विकं निर्मलं फलम्।
रजसस्तु फलं दुःखम्
अज्ञानं तमसः फलम्।।15
सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञानं
रजसो लोभ एव च।
प्रमादमोहौ तमसो
भवतोऽज्ञानमेव च।।16
ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्थाः
मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः।
जघन्यगुणवृत्तस्थाः
अधोगच्छन्ति तामसाः।।17
नान्यः गुणेभ्यः कर्त्तारम्
यदा द्रष्टानुपश्यति।
गुणेभ्यश्च परं वेत्ति
मद्भावं सोऽधिगच्छति।।18
गुणानेतानतीत्य त्रीन्
देही देहसमुद्भवान्।
जन्ममृत्युजरादुःखैः
विमुक्तोऽमृतमश्नुते।।19
नचिकेता पप्रच्छ :
कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणान्
अतीतो भवति प्रभो।
किमाचारः कथं चैतान्
त्रीन्गुणानतिवर्तते।।20
यम (मृत्युः) उवाच :
प्रकाशं च प्रवृत्तिं च
मोहमेव च पाण्डव।
न द्वेष्टि सम्प्रवृत्तानि
न निवृत्तानि काङ्क्षति।।21
उदासीनवदासीनो
गुणैर्यो न विचाल्यते।
गुणा वर्तन्त इत्येव
योऽवतिष्ठति नेङ्गते।।22
समदुःखसुखः स्वस्थः
समलोष्टाश्मकाञ्चनः।
तुल्यप्रियप्रियाधीरः
तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः।।23
मानापमानयोस्तुल्यः
तुल्यो मित्रारिपक्षयोः।
सर्वारम्भपरित्यागी
गुणातीतः स उच्यते।।24
मां च योऽव्यभिचारेण
भक्तियोगेन सेवते।
स गुणान्समतीत्यैतान्
ब्रह्मभूयाय कल्पते।।25
ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाऽहम्
अमृतस्याव्ययस्य च।
शाश्वतस्य च धर्मस्य
सुखस्यैकान्तिकस्य च।
--      
ज्ञानं -- चेतना / consciousness
सत् - Awareness
--

 

    
  
    






 


  


  




..