अपरोक्षानुभूति / aparokṣānubhūti

© अभि-√सिच्  > अभिषेक

अपरोक्षानुभूति
aparokṣānubhūti
--
श्रीहरिं परमानन्दमुपदेष्टारमीश्वरम् ।
व्यापकं सर्वलोकानां कारणं तं नमाम्यहम् ॥1
--
श्रीहरिम् परम-आनन्दम् उपदेष्टारम् ईश्वरम् ।
व्यापकम् सर्व-लोकानाम् कारणम् तम् नमाम्यहम् ॥
--
Text :
अहं परमानन्दम् उपदेष्टारम् ईश्वरम् व्यापकम् सर्व-लोकानाम् कारणम् तम् श्रीहरिम् नमामि ॥
--
śrīhariṃ paramānandamupadeṣṭāramīśvaram |
vyāpakaṃ sarvalokānāṃ kāraṇaṃ taṃ namāmyaham ||1
--
śrīharim parama-ānandam upadeṣṭāram īśvaram |
vyāpakam sarva-lokānām kāraṇam tam namāmyaham ||
--
Text :
aham paramānandam upadeṣṭāram īśvaram vyāpakam sarvalokānāṃ kāraṇaṃ taṃ śrīhariṃ namāmi.

Meaning :
I bow down to Him-to Sri Hari (the destroyer of ignorance), the Supreme Bliss, the First Teacher, Iswara, the All-pervading One and the Cause of all Lokas (the universe).
--
अपरोक्षानुभूतिर्वै प्रोच्यते मोक्षसिद्धये ।
सद्भिरेव प्रयत्नेन वीक्षणीया मुहुर्मुहुः ॥2
--
अपरोक्ष अनुभूतिः वै प्रोच्यते मोक्ष-सिद्धये ।
सद्भिः-एव प्रयत्नेन वीक्षणीया मुहुर्मुहुः ॥
--
Text :
मोक्ष-सिद्धये वै अपरोक्षानुभूतिः (अस्माभिः) प्रोच्यते सद्भिः-एव (इयं) प्रयत्नेन मुहुर्मुहुः वीक्षणीया ॥
--
aparokṣānubhūtirvai procyate mokṣasiddhaye |
sadbhireva prayatnena vīkṣaṇīyā muhurmuhuḥ ||2
--
aparokṣa anubhūtiḥ vai procyate mokṣa-siddhaye |
sadbhiḥ-eva prayatnena vīkṣaṇīyā muhurmuhuḥ ||
--
Text :
mokṣa-siddhaye vai aparokṣānubhūtiḥ (asmābhih) procyate sadbhiḥ-eva (iyam) prayatnena muhurmuhuḥ vīkṣaṇīyā.
--
Meaning :
Herein is expounded (the means of attaining to) aparokṣānubhūti (Self-Realization) for the acquisition of final liberation. Only the pure in heart should constantly and with all effort meditate upon the truth herein taught.
--
स्ववर्णाश्रमधर्मेण तपसा हरितोषणात् ।
साधनं प्रभवेत् पुंसां वैराग्यादिचतुष्टयम् ॥3
--
स्ववर्ण-आश्रम-धर्मेण तपसा हरि-तोषणात् ।
साधनम् प्रभवेत् पुंसाम् वैराग्य-आदि-चतुष्टयम् ॥
--
Text :
स्ववर्णाश्रमधर्मेण तपसा हरितोषणात्  पुंसां वैराग्यादि-चतुष्टयम् साधनम् प्रभवेत् |
--
svavarṇāśramadharmeṇa tapasā haritoṣaṇāt  |
sādhanaṃ prabhavet puṃsāṃ vairāgyādicatuṣṭayam ||3
--
svavarṇa-āśrama-dharmeṇa tapasā hari-toṣaṇāt |
sādhanam prabhavet puṃsām vairāgya-ādi-catuṣṭayam ||
--
Text :
svavarṇa-āśrama-dharmeṇa  tapasā haritoṣaṇāt  puṃsām vairāgya-ādi-catuṣṭayam sādhanam prabhavet.
--
Meaning :
The four preliminary qualifications(the means to the attainment of knowledge), such as vairāgya (dispassion), and the like, are acquired by men by propitiating Hari (The Lord), through austerities and the performance of duties (pertaining to their social order and stage in life.
--
ब्रह्मादिस्थावरान्तेषु वैराग्यं विषयेष्वनु ।
यथैवकाकविष्ठायां वैराग्यं तद्धि निर्मलं ॥4
--
ब्रह्म-आदि-स्थावरान्तेषु वैराग्यम् विषयेषु-अनु ।
यथा-एव काक-विष्ठायाम् वैराग्यम् तत्-हि निर्मलम् ॥
--
Text :
यथैव काकविष्ठायां वैराग्यं (तथैव) ब्रह्म-आदि-स्थावरान्तेषु विषयेषु-अनु (लक्षीकृत यत्)  वैराग्यं तत्-हि निर्मलं (वैराग्यं)
--
brahmādisthāvarānteṣu vairāgyaṃ viṣayeṣvanu |
yathaivakākaviṣṭhāyāṃ vairāgyaṃ taddhi nirmalaṃ ||4
--
brahma-ādi sthāvarānteṣu vairāgyam viṣayeṣu-anu |
yathā-eva kāka-viṣṭhāyām vairāgyam tat-hi nirmalam ||
--
Text :
yathā-eva kāka-viṣṭhāyām vairāgyaṃ (tathaiva) brahma-ādi sthāvarānteṣu viṣayeṣu-anu (lakṣīkṛt yat) vairāgyaṃ tat-hi nirmalam vairāgyaṃ.
Meaning :
The indifference
नित्यात्मस्वरूपं हि दृश्यं तद्विपरीतगम् ॥
एवं यो निश्चयः सम्यग्विवेको वस्तुनः स वै ॥5
--
नित्य-आत्म-स्वरूपम् हि दृश्यम् तत्-विपरीतगम् ।
एवम् यः निश्चयः सम्यक्-विवेकः वस्तुनः सः वै ॥
--
nityātmasvarūpaṃ hi dṛśyaṃ tadviparītagam ||
evaṃ yo niścayaḥ samyagviveko vastunaḥ sa vai ||5
--
nitya-ātma-svarūpam hi dṛśyam tat-viparītagam |
evam yaḥ niścayaḥ samyak-vivekaḥ vastunaḥ saḥ vai ||
--
सदैव वासनात्यागः शमोऽयमिति शब्दितः ।
निग्रहो बाह्यवृत्तीनां दम इत्यभिधीयते ॥6
--
सदैव वासना-त्यागः शमः अयम्-इति-उच्यते ।
निग्रहः बाह्यवृत्तीनाम् दमः इति अभिधीयते ॥
--
sadaiva vāsanātyāgaḥ śamo:'yamiti śabditaḥ |
nigraho bāhyavṛttīnāṃ dama ityabhidhīyate ||6
--
sadaiva vāsanā-tyāgaḥ śamaḥ ayam-iti-ucyate |
nigrahaḥ bāhyavṛttīnām damaḥ iti abhidhīyate ||
--
विषयेभ्यः परावृत्तिः परमोपरतिर्हि सा ।
सहनं सर्वदुःखानां तितिक्षा सा शुभा मता ॥7
--
विषयेभ्यः परावृत्तिः परम-उपरतिः हि सा ।
सहनम् सर्व दुःखानाम् तितिक्षा सा शुभा मता ॥
--
viṣayebhyaḥ parāvṛttiḥ paramoparatirhi sā |
sahanaṃ sarvaduḥkhānāṃ titikṣā sā śubhā matā ||7
--
viṣayebhyaḥ parāvṛttiḥ parama-uparatiḥ hi sā |
sahanam sarva duḥkhānām titikṣā sā śubhā matā ||
--
निगमाचार्यवाक्येषु भक्तिः श्रद्धेति विश्रुता ।
चित्तैकाग्र्यं तु सल्लक्ष्ये समाधानमिति स्मृतम् ॥8
--
निगम-आचार्य-वाक्येषु भक्तिः श्रद्धा-इति विश्रुता ।
चित्त्-एकाग्र्यं तु सत्-लक्ष्ये समाधानम्-इति स्मृतम् ॥
--
nigamācāryavākyeṣu bhaktiḥ śraddheti viśrutā |
cittaikāgryaṃ tu sallakṣye samādhānamiti smṛtam ||8
--
nigama-ācārya-vākyeṣu bhaktiḥ śraddhā-iti viśrutā |
citt-ekāgryaṃ tu sat-lakṣye samādhānam-iti smṛtam ||
--

संसारबंधनिर्मुक्तिः कथं मे स्यात् कदा विधे ।
इति या सुदृढा बुद्धिर्वक्तव्या सा मुमुक्षता ॥9
--
संसार-बंध-निर्मुक्तिः कथं मे स्यात् कदा विधे ।
इति या सुदृढा बुद्धिः वक्तव्या सा मुमुक्षता ॥
--
saṃsārabaṃdhanirmuktiḥ kathaṃ me syāt kadā vidhe |
iti yā sudṛḍhā buddhirvaktavyā sā mumukṣatā ||9
--
saṃsāra-baṃdha-nirmuktiḥ kathaṃ me syāt kadā vidhe |
iti yā sudṛḍhā buddhih vaktavyā sā mumukṣatā ||

--
उक्तसाधनयुक्तेन विचारः पुरुषेण हि ।
कर्तव्यो ज्ञानसिद्ध्यर्थमात्मनः शुभमिच्छता ॥10
--
उक्तसाधनयुक्तेन विचारः पुरुषेण हि ।
कर्तव्यः ज्ञानसिद्ध्यर्थम् आत्मनः शुभमिच्छता ॥
--
uktasādhanayuktena vicāraḥ puruṣeṇa hi |
kartavyo jñānasiddhyarthamātmanaḥ śubhamicchatā ||10
--
नोत्पद्यते विना ज्ञानं विचारेणान्यसाधनैः ।
यथा पदार्थभानं हि प्रकाशेन विना क्वचित् ॥11
--
न उत्पद्यते विना ज्ञानं विचारेण अन्यसाधनैः ।
यथा पदार्थ-भानं हि प्रकाशेन विना क्वचित् ॥
--
na utpadyate vinā jñānaṃ vicāreṇa anyasādhanaiḥ |
yathā padārtha-bhānaṃ hi prakāśena vinā kvacit ||11
--
कोऽहं कथमिदं जातं को वै कर्ताऽस्य विद्यते ।
उपादानं किमस्तीह विचारः सोऽयमीदृशः ॥12
--
कः अहं कथं इदं जातं कः वै कर्ता अस्य विद्यते ।
उपादानं किं अस्ति इह विचारः सः अयं ईदृशः ॥
--
ko:'haṃ kathamidaṃ jātaṃ ko vai kartā:'sya vidyate |
upādānaṃ kimastīha vicāraḥ so:'yamīdṛśaḥ ||12
--
kah ahaṃ kathaṃ idaṃ jātaṃ kah vai kartā asya vidyate |
upādānaṃ kiṃ asti iha vicāraḥ sah ayaṃ īdṛśaḥ  ||
--

नाहं भूतगणो देहो नाहं चाक्षगणस्तथा ।
एतद्विलक्षणः कश्चिद्विचारः सोऽयमीदृशः ॥13
--
न अहं भूतगणः देहः न अहं च अक्षगणः तथा ।
एतत्-विलक्षणः कःचित् विचारः सः अयं ईदृशः ॥
--
nāhaṃ bhūtagaṇo deho nāhaṃ cākṣagaṇastathā |
etadvilakṣaṇaḥ kaścidvicāraḥ so:'yamīdṛśaḥ ||13
--
na ahaṃ bhūtagaṇaḥ dehaḥ na ahaṃ ca akṣagaṇaḥ tathā |
etat-vilakṣaṇaḥ kaḥcit vicāraḥ saḥ ayaṃ īdṛśaḥ ||
--
अज्ञानप्रभवं सर्वं ज्ञानेन प्रविलीयते ।
संकल्पो विविधः कर्ता विचारः सोऽयमीदृशः ॥14
--
अज्ञान-प्रभवं सर्वं ज्ञानेन प्रविलीयते ।
संकल्पः विविधः कर्ता विचारः सः अयं ईदृशः ॥
--
ajñānaprabhavaṃ sarvaṃ jñānena pravilīyate |
saṃkalpo vividhaḥ kartā vicāraḥ so:'yamīdṛśaḥ ||14
--
ajñāna-prabhavaṃ sarvaṃ jñānena pravilīyate |
saṃkalpaḥ vividhaḥ kartā vicāraḥ saḥ ayaṃ īdṛśaḥ ||
--
एतयोर्युपादानमेकं सूक्ष्मं सदव्ययम् ।
यथैव मृद्घटादीनां विचारः सोऽयमीदृषः ॥15
--
एतयोः यत्-उपादानं एकं सूक्ष्मं सत्-अव्ययम् ।
यथा-एव मृद्-घटादीनां  विचारः सः अयं ईदृशः ॥
--
etayoryupādānamekaṃ sūkṣmaṃ sadavyayam |
yathaiva mṛdghaṭādīnāṃ vicāraḥ so:'yamīdṛṣaḥ ||15
--
etayoḥ yat-upādānaṃ ekaṃ sūkṣmaṃ sat-avyayam |
yathā-eva mṛd-ghaṭādīnāṃ  vicāraḥ saḥ ayaṃ īdṛśaḥ ||
--
--
अहमेकोऽपि सूक्ष्मश्च ज्ञाता साक्षी सदव्ययः ।
तदहं नात्र सन्देहो विचारः सोऽयमीदृशः ॥16
--
अहं एकः अपि सूक्ष्मः च ज्ञाता साक्षी सत्-अव्ययः ।
तत्-अहं न-अत्र सन्देहः विचारः सः अयं ईदृशः ॥
--
ahameko:'pi sūkṣmaśca jñātā sākṣī sadavyayaḥ |
tadahaṃ nātra sandeho vicāraḥ so:'yamīdṛśaḥ ||16
--
ahaṃ ekaḥ api sūkṣmaḥ ca jñātā sākṣī sat-avyayaḥ |
tat-ahaṃ na-atra sandehaḥ vicāraḥ saḥ ayaṃ īdṛśaḥ ||
--
आत्मा विनिष्कलो ह्येको देहो बहुभिरावृतः ।
तयोरैक्यं प्रपश्यन्ति किमज्ञानतः परम् ॥17
--
आत्मा विनिष्कलः हि-एकः देहः बहुभिः आवृतः ।
तयोः-ऐक्यं प्रपश्यन्ति किं अज्ञानं अतः परम् ॥
--
ātmā viniṣkalo hyeko deho bahubhirāvṛtaḥ |
tayoraikyaṃ prapaśyanti kimajñānataḥ param ||17
--
ātmā viniṣkalaḥ hi-ekaḥ dehaḥ bahubhiḥ āvṛtaḥ |
tayoḥ-aikyaṃ prapaśyanti kiṃ ajñānaṃ ataḥ param ||
--
आत्मा नियामकश्चान्तर्देहो बाह्यो नियम्यकः ।
तयोरैक्यं प्रपश्यन्ति किमज्ञानतः परम् ॥18
--
आत्मा नियामकः च अन्तर्-देहः बाह्यः नियम्यकः ।
तयोः-ऐक्यं प्रपश्यन्ति किं अज्ञानं अतः परम् ॥
--
ātmā niyāmakaścāntardeho bāhyo niyamyakaḥ |
tayoraikyaṃ prapaśyanti kimajñānataḥ param ||18
--
ātmā niyāmakaḥ ca antar-dehaḥ bāhyaḥ niyamyakaḥ |
tayoḥ-aikyaṃ prapaśyanti kiṃ ajñānaṃ ataḥ param ||
--
आत्मा ज्ञानमयः पुण्यो देहो मांसमयोऽशुचिः ।
तयोरैक्यं प्रपश्यन्ति किमज्ञानतः परम् ॥19
--
आत्मा ज्ञानमयः पुण्यः देहः मांसमयः-अशुचिः ।
तयोः-ऐक्यं प्रपश्यन्ति किं अज्ञानं अतः परम् ॥
--
ātmā jñānamayaḥ puṇyo deho māṃsamayo:'śuciḥ |
tayoraikyaṃ prapaśyanti kimajñānataḥ param ||19
--
ātmā jñānamayaḥ puṇyaḥ dehaḥ māṃsamayaḥ-aśuciḥ |
tayoḥ-aikyaṃ prapaśyanti kiṃ ajñānaṃ ataḥ param ||
--
आत्मा प्रकाशकः स्वच्छो देहस्तामस उच्यते ।
तयोरैक्यं प्रपश्यन्ति किमज्ञानतः परम् ॥20
--
आत्मा प्रकाशकः स्वच्छः देहः तामसः उच्यते ।
तयोः-ऐक्यं प्रपश्यन्ति किं अज्ञानं अतः परम् ॥
--
ātmā prakāśakaḥ svaccho dehastāmasa ucyate |
tayoraikyaṃ prapaśyanti kimajñānataḥ param ||20
--
ātmā prakāśakaḥ svacchaḥ dehaḥ tāmasaḥ ucyate |
tayoḥ-aikyaṃ prapaśyanti kiṃ ajñānaṃ ataḥ param ||
--
आत्मा नित्यो हि सद्रूपो देहोऽनित्यो ह्यसन्मयः ।
तयोरैक्यं प्रपश्यन्ति किमज्ञानतः परम् ॥21
--
आत्मा नित्यः हि सत्-रूपः हः अनित्यः हि असत्-मयः ।
तयोः-ऐक्यं प्रपश्यन्ति किं अज्ञानं अतः परम् ॥
--
ātmā nityo hi sadrūpo deho:'nityo hyasanmayaḥ |
tayoraikyaṃ prapaśyanti kimajñānataḥ param ||21
--
ātmā nityaḥ hi sat-rūpaḥ haḥ anityaḥ hi asat-mayaḥ |
tayoḥ-aikyaṃ prapaśyanti kiṃ ajñānaṃ ataḥ param ||
--
आत्मनस्तत्प्रकाशत्वं यत्पदार्थावभासनम् ।
नाग्न्यादिदीप्तिवद्दीप्तिर्भवत्यान्ध्यं यतो निशि ॥22
--
आत्मनः तत्-प्रकाशत्वं यत्-पदार्थ-अवभासनम् ।
न अग्नि-आदि-दीप्तिवत्-दीप्तिः-भवति आन्ध्यं यतः निशि ॥
--
ātmanastatprakāśatvaṃ yatpadārthāvabhāsanam |
nāgnyādidīptivaddīptirbhavatyāndhyaṃ yato niśi ||22
--
ātmanaḥ tat-prakāśatvaṃ yat-padārtha-avabhāsanam |
na agni-ādi-dīptivat-dīptiḥ-bhavati āndhyaṃ yataḥ niśi ||
--
देहोऽहमित्ययं मूढो धृत्वा तिष्ठत्यहो जनः ।
ममायमित्यपि ज्ञात्वा घटद्रष्टेव सर्वदा ॥23
--
आत्मा नित्यो हि सद्रूपो देहोऽनित्यो ह्यसन्मयः ।
तयोरैक्यं प्रपश्यन्ति किमज्ञानतः परम् ॥21
--
आत्मा नित्यः हि सत्-रूपः हः अनित्यः हि असत्-मयः ।
तयोः-ऐक्यं प्रपश्यन्ति किं अज्ञानं अतः परम् ॥
--
ātmā nityo hi sadrūpo deho:'nityo hyasanmayaḥ |
tayoraikyaṃ prapaśyanti kimajñānataḥ param ||21
--
ātmā nityaḥ hi sat-rūpaḥ haḥ anityaḥ hi asat-mayaḥ |
tayoḥ-aikyaṃ prapaśyanti kiṃ ajñānaṃ ataḥ param ||
--
आत्मनस्तत्प्रकाशत्वं यत्पदार्थावभासनम् ।
नाग्न्यादिदीप्तिवद्दीप्तिर्भवत्यान्ध्यं यतो निशि ॥22
--
आत्मनः तत्-प्रकाशत्वं यत्-पदार्थ-अवभासनम् ।
न अग्नि-आदि-दीप्तिवत्-दीप्तिः-भवति आन्ध्यं यतः निशि ॥
--
ātmanastatprakāśatvaṃ yatpadārthāvabhāsanam |
nāgnyādidīptivaddīptirbhavatyāndhyaṃ yato niśi ||22
--
ātmanaḥ tat-prakāśatvaṃ yat-padārtha-avabhāsanam |
na agni-ādi-dīptivat-dīptiḥ-bhavati āndhyaṃ yataḥ niśi ||
--
देहोऽहमित्ययं मूढो धृत्वा तिष्ठत्यहो जनः ।
ममायमित्यपि ज्ञात्वा घटद्रष्टेव सर्वदा ॥23
--
देहः अहं-इति-अयं मूढः धृत्वा तिष्ठति-अहो जनः ।
मम-अयं इति अपि ज्ञात्वा घटद्रष्टा-इव सर्वदा ॥
--
deho:'hamityayaṃ mūḍho dhṛtvā tiṣṭhatyaho janaḥ |
mamāyamityapi jñātvā ghaṭadraṣṭeva sarvadā ||23
--
dehaḥ ahaṃ-iti-ayaṃ mūḍhaḥ dhṛtvā tiṣṭhati-aho janaḥ |
mama-ayaṃ iti api jñātvā ghaṭadraṣṭā-iva sarvadā ||
--
ब्रह्मैवाहं समः शान्तः सच्चिदानंदलक्षणः ।
नाहं देहो ह्यसद्रूपो ज्ञानमित्युच्यते बुधैः ॥24
--
ब्रह्म-एव अहं समः शान्तः सत्-चित्-आनंदलक्षणः ।
न-अहं देहः हि-असत्-रूपः ज्ञानं इति उच्यते बुधैः ॥
--
brahmaivāhaṃ samaḥ śāntaḥ saccidānaṃdalakṣaṇaḥ |
nāhaṃ deho hyasadrūpo jñānamityucyate budhaiḥ ||24
--
brahma-eva-ahaṃ samaḥ śāntaḥ sat-cit-ānaṃda-lakṣaṇaḥ |
na-ahaṃ dehaḥ hi-asat-rūpaḥ jñānaṃ iti ucyate budhaiḥ ||
--
निर्विकारो निराकारो निरवद्योऽहमव्ययः ।
नाहं देहो ह्यसद्रूपो ज्ञानमित्युच्यते बुधैः  ॥25
--
निर्विकारः निराकारः निरवद्यः अहं-अव्ययः ।
न‍-अहं देहः हि‍ असत्-रूपः ज्ञानं इति उच्यते बुधैः ॥
--
nirvikāro nirākāro niravadyo:'hamavyayaḥ |
nāhaṃ deho hyasadrūpo jñānamityucyate budhaiḥ  ||25
--
nirvikāraḥ nirākāraḥ niravadyaḥ ahaṃ-avyayaḥ |
na--ahaṃ dehaḥ hi- asat-rūpaḥ jñānaṃ iti ucyate budhaiḥ ||
--
निरामयो निराभासो निर्विकल्पोऽहमाततः ।
नाहं देहो ह्यसद्रूपो ज्ञानमित्युच्यते बुधैः  ॥26
--
निरामयः निराभासः निर्विकल्पः अहं आततः ।
न‍-अहं देहः हि‍ असत्-रूपः ज्ञानं इति उच्यते बुधैः ॥
--
nirāmayo nirābhāso nirvikalpo:'hamātataḥ |
nāhaṃ deho hyasadrūpo jñānamityucyate budhaiḥ  ||26
--
nirāmayaḥ nirābhāsaḥ nirvikalpaḥ ahaṃ ātataḥ |
na--ahaṃ dehaḥ hi- asat-rūpaḥ jñānaṃ iti ucyate budhaiḥ ||
--
निर्गुणो निष्क्रियो नित्यो नित्यमुक्तोऽहमच्युतः ।
नाहं देहो ह्यसद्रूपो ज्ञानमित्युच्यते बुधैः  ॥27
--
निर्गुणः निष्क्रियः नित्यः नित्यमुक्तः अहं अच्युतः ।
न‍-अहं देहः हि‍ असत्-रूपः ज्ञानं इति उच्यते बुधैः ॥
--
nirguṇo niṣkriyo nityo nityamukto:'hamacyutaḥ |
nāhaṃ deho hyasadrūpo jñānamityucyate budhaiḥ  ||27
--
nirguṇaḥ niṣkriyaḥ nityaḥ nityamuktaḥ ahaṃ acyutaḥ |
na--ahaṃ dehaḥ hi- asat-rūpaḥ jñānaṃ iti ucyate budhaiḥ ||
--
निर्मलो निश्चलोऽनन्तः शुद्धोऽहमजरोऽमरः ।
नाहं देहो ह्यसद्रूपो ज्ञानमित्युच्यते बुधैः  ॥28
--
निर्मलः निश्चलः अनन्तः शुद्धः अहं अजरः अमरः ॥
न‍-अहं देहः हि‍ असत्-रूपः ज्ञानं इति उच्यते बुधैः ॥
--
nirmalo niścalo:'nantaḥ śuddho:'hamajaro:'maraḥ |
nāhaṃ deho hyasadrūpo jñānamityucyate budhaiḥ  ||28
--
nirmalaḥ niścalaḥ anantaḥ śuddhaḥ ahaṃ ajaraḥ amaraḥ ||
na--ahaṃ dehaḥ hi- asat-rūpaḥ jñānaṃ iti ucyate budhaiḥ ||
--
स्वदेहे शोभनं सन्तं पुरुषाख्यं च संमतम् ।
किं मूर्ख शून्यमात्मानं देहातीतं करोषि भोः ॥29
--
स्व-देहे शोभनं सन्तं पुरुष-आख्यं च संमतम् ।
किं मूर्ख शून्यं आत्मानं देहातीतं करोषि भोः ॥
--

svadehe śobhanaṃ santaṃ puruṣākhyaṃ ca saṃmatam |

kiṃ mūrkha śūnyamātmānaṃ dehātītaṃ karoṣi bhoḥ ||29
--
svadehe śobhanaṃ santaṃ puruṣa-ākhyaṃ ca saṃmatam |
kiṃ mūrkha śūnyaṃ-ātmānaṃ dehātītaṃ karoṣi bhoḥ ||
--
स्वात्मानं शृणु मूर्ख त्वं श्रुत्या युक्त्या च पूरुषम् ।
देहातीतं सदाकारं सुदुर्दर्शं भवादृशैः ॥30
--
स्व-आत्मानं शृणु मूर्ख त्वं श्रुत्या युक्त्या च पूरुषम् ।
देह-अतीतं सत्-आकारं सु-दुर्दर्शं भवादृशैः ॥
--
svātmānaṃ śṛṇu mūrkha tvaṃ śrutyā yuktyā ca pūruṣam |
dehātītaṃ sadākāraṃ sudurdarśaṃ bhavādṛśaiḥ ||30
--
sva-ātmānaṃ śṛṇu mūrkha tvaṃ śrutyā yuktyā ca pūruṣam |
deha-atītaṃ sat-ākāraṃ su-durdarśaṃ bhavādṛśaiḥ ||
--
अहंशब्देन विख्यात एक एव स्थितः परः ।
स्थूलस्त्वनेकतां प्राप्तः कथं स्याद्देहकः पुमान् ॥31
--
अहं-शब्देन विख्यातः एकः एव स्थितः परः ।
स्थूलः तु अनेकतां प्राप्तः कथं स्यात्-देहकः पुमान् ॥
--
ahaṃśabdena vikhyāta eka eva sthitaḥ paraḥ |
sthūlastvanekatāṃ prāptaḥ kathaṃ syāddehakaḥ pumān ||31
--
ahaṃ-śabdena vikhyātaḥ ekaḥ eva sthitaḥ paraḥ |
sthūlaḥ tu anekatāṃ prāptaḥ kathaṃ syāt-dehakaḥ pumān ||
--
अहं दृष्टृतया सिद्धो देहो दृश्यतया स्थितः ।
ममायमिति निर्देशात् कथं स्याद्देहकः पुमान् ॥32
--
अहं दृष्टृतया सिद्धः देहः दृश्यतया स्थितः ।
मम-अयं इति निर्देशात् कथं स्यात्-देहकः पुमान् ॥
--
ahaṃ dṛṣṭṛtayā siddho deho dṛśyatayā sthitaḥ |
mamāyamiti nirdeśāt kathaṃ syāddehakaḥ pumān ||32
--
ahaṃ dṛṣṭṛtayā siddhaḥ dehaḥ dṛśyatayā sthitaḥ |
mama-ayaṃ iti nirdeśāt kathaṃ syāt-dehakaḥ pumān ||
--
अहं विकारहीनस्तु देहो नित्य विकारकम् ।
इति प्रतीयते साक्षात् कथं स्याद्देहकः पुमान् ॥33
--
अहं विकारहीनः तु देहः नित्य विकारकम् ।
इति प्रतीयते साक्षात् कथं स्यात्-देहकः पुमान् ॥
--
ahaṃ vikārahīnastu deho nitya vikārakam |
iti pratīyate sākṣāt kathaṃ syāddehakaḥ pumān ||33
--
ahaṃ vikārahīnaḥ tu dehaḥ nitya vikārakam |
iti pratīyate sākṣāt kathaṃ syāt-dehakaḥ pumān ||
--
यस्मात्परमिति श्रुत्या तया पुरुषलक्षणम् ।
विनिर्णीतं विमूढेन कथं स्याद्देहकः पुमान् ॥34
--
यस्मात्-परं-इति श्रुत्या तया पुरुषलक्षणम् ।
विनिर्णीतं विमूढेन कथं स्यात्-देहकः पुमान् ॥
--
विमूढेन 
शब्द के अर्थ की तुलना श्लोक  70 71 72 73 74 में प्राप्त इसके अर्थ से करें।

yasmātparamiti śrutyā tayā puruṣalakṣaṇam |
vinirṇītaṃ vimūḍhena kathaṃ syāddehakaḥ pumān ||34
--
yasmāt-paraṃ-iti śrutyā tayā puruṣalakṣaṇam |
vinirṇītaṃ vimūḍhena kathaṃ syāt-dehakaḥ pumān ||
--
vimūḍhena
*Note : Compare shloka 70, 71, 72, 73, 74,
सर्वं पुरुषेवेति सूक्ते पुरुषसंज्ञिते ।
अप्युच्यते यतः श्रुत्या कथं स्याद्देहकः पुमान् ॥35
--
सर्वं पुरुष-एव इति सूक्ते पुरुष-संज्ञिते ।
अपि-उच्यते यतः श्रुत्या कथं स्यात्-देहकः पुमान् ॥
--
sarvaṃ puruṣeveti sūkte puruṣasaṃjñite |
apyucyate yataḥ śrutyā kathaṃ syāddehakaḥ pumān ||35
--
sarvaṃ puruṣa-eva iti sūkte puruṣa-saṃjñite |
api-ucyate yataḥ śrutyā kathaṃ syāt-dehakaḥ pumān ||
--
असङ्गः पुरुषः प्रोक्तो बृहदारण्यकेऽपि च ।
अनन्तमलसंश्लिष्टं कथं स्याद्देहकः पुमान् ॥36
--
असङ्गः पुरुषः प्रोक्तः बृहदारण्यके अपि च ।
अनन्तमल-संश्लिष्टं कथं स्यात्-देहकः पुमान् ॥
--
asaṅgaḥ puruṣaḥ prokto bṛhadāraṇyake:'pi ca |
anantamalasaṃśliṣṭaṃ kathaṃ syāddehakaḥ pumān ||36
--
asaṅgaḥ puruṣaḥ proktaḥ bṛhadāraṇyake api ca |
anantamala-saṃśliṣṭaṃ kathaṃ syāt-dehakaḥ pumān ||
--
तत्रैव च समाख्यातः स्वयंज्योतिर्हि पूरुषः ।
जडः परप्रकाश्योऽयं कथं स्याद्देहकः पुमान् ॥37
--
तत्र-एव समाख्यातः स्वयं-ज्योतिः हि पूरुषः ।
जडः परप्रकाश्यः अयं कथं स्यात्-देहकः पुमान् ॥
--
tatraiva ca samākhyātaḥ svayaṃjyotirhi pūruṣaḥ |
jaḍaḥ paraprakāśyo:'yaṃ kathaṃ syāddehakaḥ pumān ||37
--
tatra-eva samākhyātaḥ svayaṃ-jyotiḥ hi pūruṣaḥ |
jaḍaḥ paraprakāśyaḥ ayaṃ kathaṃ syāt-dehakaḥ pumān ||
--
प्रोक्तोऽपि कर्मकाण्डेन ह्यात्मा देहाद्विलक्षणः ।
नित्यश्च तत्फलं भुङ्क्ते देहपातादनन्तरम् ॥38
--
प्रोक्तः अपि कर्मकाण्डेन हि आत्मा देहात्-विलक्षणः ।
नित्यश्च तत्फलं भुङ्क्ते देहपातात्-अनन्तरम् ॥
--
prokto:'pi karmakāṇḍena hyātmā dehādvilakṣaṇaḥ |
nityaśca tatphalaṃ bhuṅkte dehapātādanantaram ||38
--
proktaḥ api karmakāṇḍena hi ātmā dehāt-vilakṣaṇaḥ |
nityaśca tatphalaṃ bhuṅkte dehapātāt-anantaram ||
--
लिंगं चानेकसंयुक्तं चलं दृश्यं विकारि च ।
अव्यापकमसद्रूपं तत् कथं स्यात् पुमानयम् ॥39
--
लिंगं च अनेकसंयुक्तं चलं दृश्यं विकारि च ।
अव्यापकं असत्-रूपं तत् कथं स्यात् पुमान् अयम् ॥
--
liṃgaṃ cānekasaṃyuktaṃ calaṃ dṛśyaṃ vikāri ca |
avyāpakamasadrūpaṃ tat kathaṃ syāt pumānayam ||39
--
liṃgaṃ ca anekasaṃyuktaṃ calaṃ dṛśyaṃ vikāri ca |
avyāpakaṃ asat-rūpaṃ tat kathaṃ syāt pumān ayam ||
--
एवं देहद्वयादन्य आत्मा पुरुष ईश्वरः ।
सर्वात्मा सर्वरूपश्च सर्वातीतोऽहमव्ययम् ॥40
--
एवं देह-द्वयात्-अन्यः आत्मा पुरुषः ईश्वरः ।
सर्वात्मा सर्वरूपः च सर्वातीतः अहं अव्ययः ॥
--
evaṃ dehadvayādanya ātmā puruṣa īśvaraḥ |
sarvātmā sarvarūpaśca sarvātīto:'hamavyayam ||40
--
evaṃ deha-dvayāt-anyaḥ ātmā puruṣaḥ īśvaraḥ |
sarvātmā sarvarūpaḥ ca sarvātītaḥ ahaṃ avyayaḥ ||
--
इत्यात्मदेहभागेन प्रपञ्चस्यैव सत्यता ।
यथोक्ता तर्कशास्त्रेण ततः किं पुरुषार्थता ॥41
--
इति-आत्म-देह-भागेन प्रपञ्चस्य-एव सत्यता ।
यथा-उक्ता तर्कशास्त्रेण ततः किं पुरुषार्थता ॥
--
ityātmadehabhāgena prapañcasyaiva satyatā |
yathoktā tarkaśāstreṇa tataḥ kiṃ puruṣārthatā ||41
--
iti-ātma-deha-bhāgena prapañcasya-eva satyatā |
yathā-uktā tarkaśāstreṇa tataḥ kiṃ puruṣārthatā ||
--
इत्यात्मदेहभेदेन देहात्मत्वं निवारितम् ।
इदानीं देहभेदस्य ह्यसत्त्वं स्फुटमुच्यते ॥42
--
इति-आत्म-देह-भेदेन देह-आत्मत्वं निवारितम् ।
इदानीं देह-भेदस्य हि-असत्त्वं स्फुटं-उच्यते ॥
--
ityātmadehabhedena dehātmatvaṃ nivāritam |
idānīṃ dehabhedasya hyasattvaṃ sphuṭamucyate ||42
--
iti-ātma-deha-bhedena deha-ātmatvaṃ nivāritam |
idānīṃ deha-bhedasya hi-asattvaṃ sphuṭaṃ-ucyate ||
--
चैतन्यस्यैकरूपत्वाद्भेदो युक्तो न कर्हिचित् ।
जीवत्वं च मृषा ज्ञेयं रज्जौ सर्पग्रहो यथा ॥43
--
चैतन्यस्य-एकरूपत्वात्-भेदः युक्तः न कर्हिचित् ।
जीवत्वं च मृषा ज्ञेयं रज्जौ सर्पग्रहः यथा ॥
--
caitanyasyaikarūpatvādbhedo yukto na karhicit |
jīvatvaṃ ca mṛṣā jñeyaṃ rajjau sarpagraho yathā ||43
--
caitanyasya-ekarūpatvāt-bhedaḥ yuktaḥ na karhicit |
jīvatvaṃ ca mṛṣā jñeyaṃ rajjau sarpagrahaḥ yathā ||
--
रज्ज्वज्ञानात् क्षणेनैव यद्वद्रज्जुर्हि सर्पिणी ।
भाति तद्वच्चितिः साक्षाद्विश्वाकारणेन केवला ॥44
--
रज्जु-अज्ञानात् क्षणेन-एव यद्वत्-रज्जुः हि सर्पिणी ।
भाति तद्वत्-चितिः साक्षात्-विश्वाकारेण केवला ॥
--
rajjvajñānāt kṣaṇenaiva yadvadrajjurhi sarpiṇī |
bhāti tadvaccitiḥ sākṣādviśvākāraṇena kevalā ||44
--
rajju-ajñānāt kṣaṇena-eva yadvat-rajjuḥ hi sarpiṇī |
bhāti tadvat-citiḥ sākṣāt-viśvākāreṇa kevalā ||
--
उपादानं प्रपञ्चस्य ब्रह्मणोऽन्यन्न विद्यते ।
तस्मात् सर्वप्रपञ्चोऽयं ब्रह्मैवास्ति न चेतरत् ॥45
--
उपादानं प्रपञ्चस्य ब्रह्मणः अन्यत्-न विद्यते ।
तस्मात् सर्व प्रपञ्चः अयं ब्रह्म-एव-अस्ति न च-इतरत् ॥
--
upādānaṃ prapañcasya brahmaṇo:'nyanna vidyate |
tasmāt sarvaprapañco:'yaṃ brahmaivāsti na cetarat ||45
--
upādānaṃ prapañcasya brahmaṇaḥ anyat-na vidyate |
tasmāt sarva prapañcaḥ ayaṃ brahma-eva-asti na ca-itarat ||
--
व्याप्यव्यापकता मिथ्या सर्वमात्मेति शासनात् ।
इति ज्ञाते परे तत्त्वे भेदस्यावसरः कुतः ॥46
--
व्याप्य-व्यापकता मिथ्या सर्वं-आत्मा-इति शासनात् ।
इति ज्ञाते परे तत्त्वे भेदस्य अवसरः कुतः ॥
--
vyāpyavyāpakatā mithyā sarvamātmeti śāsanāt |
iti jñāte pare tattve bhedasyāvasaraḥ kutaḥ ||46
--
vyāpya-vyāpakatā mithyā sarvaṃ-ātmā-iti śāsanāt |
iti jñāte pare tattve bhedasya avasaraḥ kutaḥ ||
--
श्रुत्या निवारितं नूनं नानात्वं स्वमुखेन हि ।
कथं भासो भवेदन्यः स्थिते चाद्वयकारणे ॥47
--
श्रुत्या निवारितं नूनं नानात्वं स्वमुखेन हि ।
कथं भासो भवेत्-अन्यः स्थिते च अद्वयकारणे ॥
--
śrutyā nivāritaṃ nūnaṃ nānātvaṃ svamukhena hi |
kathaṃ bhāso bhavedanyaḥ sthite cādvayakāraṇe ||47
--
śrutyā nivāritaṃ nūnaṃ nānātvaṃ svamukhena hi |
kathaṃ bhāso bhavet-anyaḥ sthite ca advayakāraṇe ||
--
दोषोऽपि विहितः श्रुत्या मृत्योर्मृत्युं स गच्छति ।
इह पश्यति नानात्वं मायया वञ्चितो नरः ॥48
--
दोषः अपि विहितः श्रुत्या मृत्योः मृत्युं सः गच्छति ।
इह पश्यति नानात्वं मायया वञ्चितः नरः ॥
--
doṣo:'pi vihitaḥ śrutyā mṛtyormṛtyuṃ sa gacchati |
iha paśyati nānātvaṃ māyayā vañcito naraḥ ||48
--
doṣaḥ api vihitaḥ śrutyā mṛtyoḥ mṛtyuṃ saḥ gacchati |
iha paśyati nānātvaṃ māyayā vañcitaḥ naraḥ ||
--
ब्रह्मणः सर्वभूतानि जायन्ते परमात्मनः ।
तस्मादेतानि ब्रह्मैव भवन्तीत्यवधारयेत् ॥49
--
ब्रह्मणः सर्व भूतानि जायन्ते परमात्मनः ।
तस्मात्-एतानि ब्रह्म-एव भवन्ति-इति-अवधारयेत् ॥
--
brahmaṇaḥ sarvabhūtāni jāyante paramātmanaḥ |
tasmādetāni brahmaiva bhavantītyavadhārayet ||49
--
brahmaṇaḥ sarva bhūtāni jāyante paramātmanaḥ |
tasmāt-etāni brahma-eva bhavanti-iti-avadhārayet ||
--
ब्रह्मैव सर्वनामानि रूपाणि विविधानि च ।
कर्माण्यपि समग्राणि बिभर्तीति श्रुतिर्जगौ ॥50
--
ब्रह्म-एव सर्व नामानि  रूपाणि विविधानि च ।
कर्माणि-अपि समग्राणि बिभर्ति-इति श्रुतिः जगौ ।
--
brahmaiva sarvanāmāni rūpāṇi vividhāni ca |
karmāṇyapi samagrāṇi bibhartīti śrutirjagau ||50
--
brahma-eva sarva nāmāni  rūpāṇi vividhāni ca |
karmāṇi-api samagrāṇi bibharti-iti śrutiḥ jagau |
--

सुवर्णाज्जायमानस्य सुवर्णत्वं च शाश्वतम् ।
ब्रह्मणो जायमानस्य ब्रह्मत्वं च तथा भवेत् ॥51
--
सुवर्णात्-जायमानस्य सुवर्णत्वं च शाश्वतम् ।
ब्रह्मणः जायमानस्य ब्रह्मत्वं च तथा भवेत् ॥
--
suvarṇājjāyamānasya suvarṇatvaṃ ca śāśvatam |
brahmaṇo jāyamānasya brahmatvaṃ ca tathā bhavet ||51
--
suvarṇāt-jāyamānasya suvarṇatvaṃ ca śāśvatam |
brahmaṇaḥ jāyamānasya brahmatvaṃ ca tathā bhavet ||
--
स्वल्पमप्यन्तरं कृत्वा जीवात्मपरमात्मनोः ।
यः संतिष्ठति मूढात्मा भयं तस्याभिभाषितम् ॥52
--
स्वल्पं-अपि अन्तरं कृत्वा जीवात्म-परमात्मनोः ।
यः संतिष्ठति मूढात्मा भयं तस्य अभिभाषितम् ॥
--
svalpamapyantaraṃ kṛtvā jīvātmaparamātmanoḥ |
yaḥ saṃtiṣṭhati mūḍhātmā bhayaṃ tasyābhibhāṣitam ||52
--
svalpaṃ-api antaraṃ kṛtvā jīvātma-paramātmanoḥ |
yaḥ saṃtiṣṭhati mūḍhātmā bhayaṃ tasya abhibhāṣitam ||
--
यत्राज्ञानाद्भवेद्द्वैतमितरस्तत्र पश्यति ।
आत्मत्वेन यदा सर्वं नेतरस्तत्र चाण्वपि ॥53
--
यत्र-अज्ञानात्-भवेत्-द्वैतं-इतरः तत्र पश्यति ।
आत्मत्वेन यदा सर्वं न-इतरः तत्र च-अणु-अपि ॥
--
yatrājñānādbhaveddvaitamitarastatra paśyati |
ātmatvena yadā sarvaṃ netarastatra cāṇvapi ||53
--
yatra-ajñānāt-bhavet-dvaitaṃ-itaraḥ tatra paśyati |
ātmatvena yadā sarvaṃ na-itaraḥ tatra ca-aṇu-api ||
--
यस्मिन् सर्वाणि भूतानि ह्यात्मन्येव विजानतः ।
न वै तस्य भवेन्मोहो न च शोकोऽद्वितीयतः ॥54
--
यस्मिन् सर्वाणि भूतानि हि-आत्मनि-एव विजानतः ।
न वै तस्य भवेत्-मोहः न च शोकः-अद्वितीयतः ॥
--
yasmin sarvāṇi bhūtāni hyātmanyeva vijānataḥ |
na vai tasya bhavenmoho na ca śoko:'dvitīyataḥ ||54
--
yasmin sarvāṇi bhūtāni hi-ātmani-eva vijānataḥ |
na vai tasya bhavet-mohaḥ na ca śokaḥ-advitīyataḥ ||
--
अयमात्मा हि ब्रह्मैव सर्वात्मकतया स्थितः ।
इति निर्धारितं श्रुत्या बृहदारण्यकसंस्थया ॥55
--
अयं-आत्मा हि ब्रह्म-एव सर्वात्मकतया स्थितः ।
इति निर्धारितं श्रुत्या बृहदारण्यकसंस्थया ॥
--
ayamātmā hi brahmaiva sarvātmakatayā sthitaḥ |
iti nirdhāritaṃ śrutyā bṛhadāraṇyakasaṃsthayā ||55
--
ayaṃ-ātmā hi brahma-eva sarvātmakatayā sthitaḥ |
iti nirdhāritaṃ śrutyā bṛhadāraṇyakasaṃsthayā ||
--
अनुभूतोऽप्ययं लोको व्यवहारक्षमोऽपि सन् ।
असद्रूपो यथा स्वप्न उत्तरक्षणबाधतः ॥56
--
अनुभूतः अपि अयं लोकः व्यवहारक्षमः अपि सन् ।
असत्-रूपः यथा स्वप्नः उत्तर-क्षण-बाधतः ॥
--
anubhūto:'pyayaṃ loko vyavahārakṣamo:'pi san |
asadrūpo yathā svapna uttarakṣaṇabādhataḥ ||57
--
anubhūtaḥ api ayaṃ lokaḥ uttarakṣaṇabādhataḥ |
asat-rūpaḥ yathā svapnaḥ uttarakṣaṇa bādhataḥ ||
--
स्वप्नो जागरणेऽलीकः स्वप्नेऽपि जागरो न हि ।
द्वयमेव लये नास्ति लयोऽपि ह्युभयोर्न च ॥57
--
स्वप्नः जागरणे-अलीकः स्वप्ने-अपि जागरः न हि ।
द्वयं-एव लये नास्ति लयः-अपि उभयोः न च ॥
--
svapno jāgaraṇe:'līkaḥ svapne:'pi jāgaro na hi |
dvayameva laye nāsti layo:'pi hyubhayorna ca ||57
--
svapnaḥ jāgaraṇe-alīkaḥ svapne-api jāgaraḥ na hi |
dvayaṃ-eva laye nāsti layaḥ-api ubhayoḥ na ca ||
--
त्रयमेवं भवेन्मिथ्या गुणत्रयविनिर्मितम् ।
अस्य द्रष्टा गुणातीतो नित्यो ह्येकश्चिदात्मकः ॥58
--
त्रयं-एवं भवेत् मिथ्या गुणत्रय-विनिर्मितम् ।
अस्य द्रष्टा गुणातीतः नित्यः हि एकः चिदात्मकः ॥
--
trayamevaṃ bhavenmithyā guṇatrayavinirmitam |
asya draṣṭā guṇātīto nityo hyekaścidātmakaḥ ||58
--
trayaṃ-evaṃ bhavet mithyā guṇatraya-vinirmitam |
asya draṣṭā guṇātītaḥ nityaḥ hi ekaḥ cidātmakaḥ ||
--
यद्वन्मृदि घटभ्रान्तिं शुक्तौ वा रजतस्थितिम् ।
तद्वद्ब्रह्मणि जीवत्वं वीक्षमाणे न पश्यति ॥59
--
यत्-वत्-मृदि घटभ्रान्तिं शुक्तौ वा रजतस्थितिम् ।
तद्-वत् ब्रह्मणि जीवत्वं वीक्षमाणे न पश्यति ॥
--
yadvanmṛdi ghaṭabhrāntiṃ śuktau vā rajatasthitim |
tadvadbrahmaṇi jīvatvaṃ vīkṣamāṇe na paśyati ||59
--
yat-vat-mṛdi ghaṭabhrāntiṃ śuktau vā rajatasthitim |
tad-vat brahmaṇi jīvatvaṃ vīkṣamāṇe na paśyati ||
--
यथा मृदि घटो नाम कनके कुण्डलाभिधा ।
शुक्तौ हि रजतख्यातिर्जीवशब्दस्तथा परे ॥60
--
यथा मृदि घटः नाम कनके कुण्डलाभिधा ।
शुक्तौ हि रजत-ख्यातिः जीव-शब्दः तथा परे ॥
--
yathā mṛdi ghaṭo nāma kanake kuṇḍalābhidhā |
śuktau hi rajatakhyātirjīvaśabdastathā pare ||60
--
yathā mṛdi ghaṭaḥ nāma kanake kuṇḍalābhidhā |
śuktau hi rajata-khyātiḥ jīva-śabdaḥ tathā pare ||
--
यथैव व्योम्नि नीलत्वं यथा नीरं मरुस्थले ।
पुरुषत्वं यथा स्थाणौ तद्वद्विश्वं चिदात्मनि ॥61
--
यथा-एव व्योम्नि नीलत्वं यथा नीरं मरुस्थले ।
पुरुषत्वं यथा स्थाणौ तद्वत् विश्वं चिदात्मनि ॥
--
yathaiva vyomni nīlatvaṃ yathā nīraṃ marusthale |
puruṣatvaṃ yathā sthāṇau tadvadviśvaṃ cidātmani ||61
--
yathā-eva vyomni nīlatvaṃ yathā nīraṃ marusthale |
puruṣatvaṃ yathā sthāṇau tadvat viśvaṃ cidātmani ||
--
यथैव शून्ये वेतालो गन्धर्वाणां पुरं यथा ।
यथाकाशे द्विचन्द्रत्वं तद्वत्सत्ये जगत्स्थितिः ॥62
--
यथा-एव शून्ये वेतालः गन्धर्वाणां पुरं यथा ।
यथा-आकाशे द्विचन्द्रत्वं तद्वत् सत्ये जगत्-स्थितिः ॥
--
yathaiva śūnye vetālo gandharvāṇāṃ puraṃ yathā |
yathākāśe dvicandratvaṃ tadvatsatye jagatsthitiḥ ||62
--
yathā-eva śūnye vetālaḥ gandharvāṇāṃ puraṃ yathā |
yathā-ākāśe dvicandratvaṃ tadvat satye jagat-sthitiḥ ||
--
यथातरंगकल्लोलैर्जलमेव स्फुरत्यलम् ।
पात्ररूपेण ताम्रं हि ब्रह्माण्डौघैस्तथात्मता ॥63
--
यथा-तरंग-कल्लोलैः जलं-एव स्फुरति-अलम् ।
पात्ररूपेण ताम्रं हि ब्रह्माण्ड-ओघैः तथा-आत्मता ॥
--
yathātaraṃgakallolairjalameva sphuratyalam |
pātrarūpeṇa tāmraṃ hi brahmāṇḍaughaistathātmatā ||63
--
yathā-taraṃga-kallolaiḥ jalaṃ-eva sphurati-alam |
pātrarūpeṇa tāmraṃ hi brahmāṇḍa-oghaiḥ tathā-ātmatā ||
--
घटनाम्ना यथा पृथ्वी पटनाम्ना हि तंतवः ।
जगन्नाम्ना चिदाभाति ज्ञेयं तत्तदभावतः ॥64
--
घट-नाम्ना यथा पृथ्वी पट-नाम्ना हि तंतवः ।
जगत्-नाम्ना चित्-आभाति ज्ञेयं तत्-तत्-अभावतः ॥
--
ghaṭanāmnā yathā pṛthvī paṭanāmnā hi taṃtavaḥ |
jagannāmnā cidābhāti jñeyaṃ tattadabhāvataḥ ||64
--
ghaṭa-nāmnā yathā pṛthvī paṭa-nāmnā hi taṃtavaḥ |
jagat-nāmnā cit-ābhāti jñeyaṃ tat-tat-abhāvataḥ ||
--
सर्वोऽपि व्यवहारस्तु ब्रह्मणा क्रियते जनैः ।
अज्ञानान्न विजानन्ति मृदेव हि घटादिकम् ॥65
--
सर्वः अपि व्यवहारः तु ब्रह्मणा क्रियते जनैः ।
अज्ञानात्-न विजानन्ति मृत्-एव हि घट-आदिकम् ॥
--
sarvo:'pi vyavahārastu brahmaṇā kriyate janaiḥ |
ajñānānna vijānanti mṛdeva hi ghaṭādikam ||65
--
sarvaḥ api vyavahāraḥ tu brahmaṇā kriyate janaiḥ |
ajñānāt-na vijānanti mṛt-eva hi ghaṭa-ādikam ||
--
कार्यकारणता नित्यमास्ते घटमृदोर्यथा ।
तथैव श्रुतियुक्ताभ्यां प्रपञ्चब्रह्मणोरिह ॥66
--
कार्यकारणता नित्यं-आस्ते घट-मृदोः यथा ।
तथा-एव श्रुतियुक्ताभ्यां प्रपञ्च-ब्रह्मणोः इह ॥
--
kāryakāraṇatā nityamāste ghaṭamṛdoryathā |
tathaiva śrutiyuktābhyāṃ prapañcabrahmaṇoriha ||66
--
kāryakāraṇatā nityaṃ-āste ghaṭa-mṛdoḥ yathā |
tathā-eva śrutiyuktābhyāṃ prapañca-brahmaṇoḥ iha ||
--
गृह्यमाणे घटे यद्वन्मृत्तिकाऽयाति वै बलात् ।
वीक्षमाणे प्रपञ्चेऽपि ब्रह्मैवाभाति भासुरम् ॥67
--
गृह्यमाणे घटे यद्वत् मृत्तिका-आयाति वै बलात् ।
वीक्षमाणे प्रपञ्चे अपि ब्रह्म-एव आभाति भासुरम्  ॥
--
gṛhyamāṇe ghaṭe yadvanmṛttikā:'yāti vai balāt |
vīkṣamāṇe prapañce:'pi brahmaivābhāti bhāsuram ||67
--
gṛhyamāṇe ghaṭe yadvat mṛttikā-āyāti vai balāt |
vīkṣamāṇe prapañce api brahma-eva ābhāti bhāsuram  ||
--
सदैवात्मा विशुद्धोऽस्ति ह्यशुद्धो भाति वै सदा ।
यथैव द्विविधा रज्जुर्ज्ञानिनोऽज्ञानिनोऽनिशम् ॥68
--
सदैव आत्मा विशुद्धः अस्ति हि अशुद्धः भाति वै सदा ।
यथा-एव द्विविधा रज्जुः ज्ञानिनः-अज्ञानिनःअनिशम् ॥
--
sadaivātmā viśuddho:'sti hyaśuddho bhāti vai sadā |
yathaiva dvividhā rajjurjñānino:'jñānino:'niśam ||68
--
sadaiva ātmā viśuddhaḥ asti hi aśuddhaḥ bhāti vai sadā |
yathā-eva dvividhā rajjuḥ jñāninaḥ-ajñāninaḥaniśam ||
--
यथैव मृन्मयः कुम्भस्तद्वद्देहोऽपि चिन्मयः।
आत्मानात्मविभागोऽयं मुधैव क्रियते ऽबुधैः ॥69
--
यथा-एव मृन्मयः कुम्भः तत्-वत्-देहः अपि चिन्मयः ।
आत्म-अनात्म-विभागः अयं मुधैव क्रियते अबुधैः ॥
--
yathaiva mṛnmayaḥ kumbhastadvaddeho:'pi cinmayaḥ|
ātmānātmavibhāgo:'yaṃ mudhaiva kriyate :'budhaiḥ ||69
--
yathā-eva mṛnmayaḥ kumbhaḥ tat-vat-dehaḥ api cinmayaḥ |
ātma-anātma-vibhāgaḥ ayaṃ mudhā-eva kriyate abudhaiḥ ||
--
सर्पत्वेन यथा रज्जू रजतत्वेन शुक्तिका ।
विनीर्णीता विमूढेन देहत्वेन तथात्मता ॥70
--
सर्पत्वेन यथा रज्जुः रजतत्वेन शुक्तिका ।
विनीर्णीता विमूढेन देहत्वेन तथा-आत्मता ॥
--
विमूढेन 
शब्द के अर्थ की तुलना श्लोक 34 में प्राप्त इसके अर्थ से करें।
--
sarpatvena yathā rajjū rajatatvena śuktikā |
vinīrṇītā vimūḍhena dehatvena tathātmatā ||70
--
sarpatvena yathā rajjuḥ rajatatvena śuktikā |
vinīrṇītā vimūḍhena dehatvena tathā-ātmatā ||
--

*Note : Compare shloka 34
--
घटत्वेन यथा पृथ्वी पटत्वेन एव तन्तवः ।
विनीर्णीता विमूढेन देहत्वेन तथात्मता ॥71
--
घटत्वेन यथा पृथ्वी पटत्वेन एव तन्तवः ।
विनीर्णीता विमूढेन देहत्वेन तथात्मता ॥
--
ghaṭatvena yathā pṛthvī paṭatvena eva tantavaḥ |
vinīrṇītā vimūḍhena dehatvena tathātmatā ||71
--
ghaṭatvena yathā pṛthvī paṭatvena eva tantavaḥ |
vinīrṇītā vimūḍhena dehatvena tathātmatā ||
--
कनकं कुण्डलत्वेन तरङ्गत्वेन वै जलं ।
विनीर्णीता विमूढेन देहत्वेन तथात्मता ॥72
--
कनकं कुण्डलत्वेन तरङ्गत्वेन वै जलं ।
विनीर्णीता विमूढेन देहत्वेन तथा-आत्मता ॥
--
kanakaṃ kuṇḍalatvena taraṅgatvena vai jalaṃ |
vinīrṇītā vimūḍhena dehatvena tathātmatā ||72
--
kanakaṃ kuṇḍalatvena taraṅgatvena vai jalaṃ |
vinīrṇītā vimūḍhena dehatvena tathā-ātmatā ||
--
पुरुषत्वेन वै स्थाणुर्जलत्वेन  मरीचिका ।
विनीर्णीता विमूढेन देहत्वेन तथात्मता ॥73
--
पुरुषत्वेन वै स्थाणुः जलत्वेन मरीचिका ।
विनीर्णीता विमूढेन देहत्वेन तथा-आत्मता ॥
--
puruṣatvena vai sthāṇurjalatvena  marīcikā |
vinīrṇītā vimūḍhena dehatvena tathātmatā ||73
--
puruṣatvena vai sthāṇuḥ jalatvena marīcikā |
vinīrṇītā vimūḍhena dehatvena tathā-ātmatā ||
--
गृहत्वेनैव काष्ठानि खड्गत्वेनैव लोहता ।
विनीर्णीता विमूढेन देहत्वेन तथात्मता  ॥74
--
गृहत्वेन-एव काष्ठानि खड्गत्वेन-एव लोहता ।
विनीर्णीता विमूढेन देहत्वेन तथा-आत्मता ॥
--
gṛhatvenaiva kāṣṭhāni khaḍgatvenaiva lohatā |
vinīrṇītā vimūḍhena dehatvena tathātmatā  ||74
--
gṛhatvena-eva kāṣṭhāni khaḍgatvena-eva lohatā |
vinīrṇītā vimūḍhena dehatvena tathā-ātmatā ||
--
यथा वृक्षविपर्यासो जलाद्भवति कस्यचित् ।
तद्वदात्मनि देहत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः ॥75
--
यथा वृक्ष-विपर्यासः जलात्-भवति कस्यचित् ।
तद्वत्-आत्मनि देहत्वं पश्यति अज्ञान-योगतः ॥
--
yathā vṛkṣaviparyāso jalādbhavati kasyacit |
tadvadātmani dehatvaṃ paśyatyajñānayogataḥ ||75
--
yathā vṛkṣa-viparyāsaḥ jalāt-bhavati kasyacit |
tadvat ātmani dehatvaṃ paśyati ajñāna-yogataḥ ||
--
पोतेन गच्छतः पुंसः सर्वं भातीव चञ्चलम् ।
तद्वदात्मनि देहत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः ॥76
--
पोतेन गच्छतः पुंसं सर्वं भाति-इव चञ्चलं ।
तद्वत्-आत्मनि देहत्वं पश्यति अज्ञान-योगतः ॥
--
potena gacchataḥ puṃsaḥ sarvaṃ bhātīva cañcalam |
tadvadātmani dehatvaṃ paśyatyajñānayogataḥ ||76
--
potena gacchataḥ puṃsaṃ sarvaṃ bhāti-iva cañcalaṃ |
tadvat ātmani dehatvaṃ paśyati ajñāna-yogataḥ ||
--
पीतत्वं हि यथा शुभ्रे दोषाद्भवति कस्यचित् ।
तद्वदात्मनि देहत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः ॥77
--
पीतत्वं हि यथा शुभ्रे दोषात्-भवति कस्यचित् ।
तद्वत्-आत्मनि देहत्वं पश्यति अज्ञान-योगतः ॥
--
pītatvaṃ hi yathā śubhre doṣādbhavati kasyacit |
tadvadātmani dehatvaṃ paśyatyajñānayogataḥ ||77
--
pītatvaṃ hi yathā śubhre doṣāt-bhavati kasyacit |
tadvat-ātmani dehatvaṃ paśyati ajñāna-yogataḥ ||
--
चतुर्भ्यां भ्रमशीलाभ्यां सर्वं भाति भ्रमात्मकं ।
तद्वदात्मनि देहत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः ॥78
--
चतुर्भ्यां भ्रमशीलाभ्यां सर्वं भाति भ्रमात्मकं ।
तद्वत्-आत्मनि देहत्वं पश्यति अज्ञान-योगतः ॥
--
caturbhyāṃ bhramaśīlābhyāṃ sarvaṃ bhāti bhramātmakaṃ |
tadvadātmani dehatvaṃ paśyatyajñānayogataḥ ||78
--
caturbhyāṃ bhramaśīlābhyāṃ sarvaṃ bhāti bhramātmakaṃ |
tadvat-ātmani dehatvaṃ paśyati ajñāna-yogataḥ ||
--
अलातं भ्रमणेनैव वर्तुलं भाति सूर्यवत् ।
तद्वदात्मनि देहत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः ॥79
--
अलातं भ्रमणेन-एव वर्तुलं भाति सूर्यवत् ।
तद्वत्-आत्मनि देहत्वं पश्यति अज्ञान-योगतः ॥
--
alātaṃ bhramaṇenaiva vartulaṃ bhāti sūryavat |
tadvadātmani dehatvaṃ paśyatyajñānayogataḥ ||79
--
alātaṃ bhramaṇena-eva vartulaṃ bhāti sūryavat |
tadvat-ātmani dehatvaṃ paśyati ajñāna-yogataḥ ||
--
महत्वे सर्ववस्तूनामणुत्वं ह्यतिदूरतः ।
तद्वदात्मनि देहत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः ॥80
--
महत्वे सर्ववस्तूनाम्-अणुत्वं हि-अति-दूरतः ।
तद्वत्-आत्मनि देहत्वं पश्यति अज्ञान-योगतः ॥
--
mahatve sarvavastūnāmaṇutvaṃ hyatidūrataḥ |
tadvadātmani dehatvaṃ paśyatyajñānayogataḥ ||80
--
mahatve sarvavastūnām-aṇutvaṃ hi-ati-dūrataḥ |
tadvat-ātmani dehatvaṃ paśyati ajñāna-yogataḥ ||
--
सूक्ष्मत्वे सर्वभावानां स्थूलत्वं चोपनेत्रतः ।
तद्वदात्मनि देहत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः ॥81
--
सूक्षत्मत्वे सर्वभावानां स्थूलत्वं च उपनेत्रतः
तद्वत्-आत्मनि देहत्वं पश्यति अज्ञान-योगतः ॥
--
sūkṣmatve sarvabhāvānāṃ sthūlatvaṃ copanetrataḥ |
tadvadātmani dehatvaṃ paśyatyajñānayogataḥ ||81
--
sūkṣatmatve sarvabhāvānāṃ sthūlatvaṃ ca upanetrataḥ
tadvat-ātmani dehatvaṃ paśyati ajñāna-yogataḥ ||
--
काचभूमौ जलत्वं वा जलभूमौ हि काचता ।
तद्वदात्मनि देहत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः ॥82
--
काचभूमौ जलत्वं वा जलभूमौ हि काचता ।
तद्वत्-आत्मनि देहत्वं पश्यति अज्ञान-योगतः ॥
--
kācabhūmau jalatvaṃ vā jalabhūmau hi kācatā |
tadvadātmani dehatvaṃ paśyatyajñānayogataḥ ||82
--
kācabhūmau jalatvaṃ vā jalabhūmau hi kācatā |
tadvat-ātmani dehatvaṃ paśyati ajñāna-yogataḥ ||
--
यद्वदग्नौ मणित्वं हि मणौ वा वह्निता पुमान् ।
तद्वदात्मनि देहत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः ॥83
--
यद्वत्-अग्नौ मणित्वं हि मणौ वा वह्निता पुमान् ।
तद्वत्-आत्मनि देहत्वं पश्यति अज्ञान-योगतः ॥
--
yadvadagnau maṇitvaṃ hi maṇau vā vahnitā pumān |
tadvadātmani dehatvaṃ paśyatyajñānayogataḥ ||83
--
yadvat-agnau maṇitvaṃ hi maṇau vā vahnitā pumān |
tadvat-ātmani dehatvaṃ paśyati ajñāna-yogataḥ ||
--
अभ्रेषु सत्सु धावत्सु सोमो धावति भाति वै ।
तद्वदात्मनि देहत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः ॥84
--
अभ्रेषु सत्सु धावत्सु सोमः धावति भाति वै ।
तद्वत्-आत्मनि देहत्वं पश्यति अज्ञान-योगतः ॥
--
abhreṣu satsu dhāvatsu somo dhāvati bhāti vai |
tadvadātmani dehatvaṃ paśyatyajñānayogataḥ ||84
--
abhreṣu satsu dhāvatsu somaḥ dhāvati bhāti vai |
tadvat-ātmani dehatvaṃ paśyati ajñāna-yogataḥ ||
--
यथैव दिग्विपर्यासो मोहाद्भवति कस्यचित् ।
तद्वदात्मनि देहत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः ॥85
--
यथा-एव दिक्-विपर्यासः मोहात्-भवति कस्यचित् ।
तद्वत्-आत्मनि देहत्वं पश्यति अज्ञान-योगतः ॥
--
yathaiva digviparyāso mohādbhavati kasyacit |
tadvadātmani dehatvaṃ paśyatyajñānayogataḥ ||85
--
yathā-eva dik-viparyāsaḥ mohāt-bhavati kasyacit |
tadvat-ātmani dehatvaṃ paśyati ajñāna-yogataḥ ||
--
यथा शशी जले भाति चञ्चलत्वेन कस्यचित् ।
तद्वदात्मनि देहत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः ॥86
--
यथा शशिः जले भाति चञ्चलत्वेन कस्यचित् ।
तद्वत्-आत्मनि देहत्वं पश्यति अज्ञान-योगतः ॥
--
yathā śaśī jale bhāti cañcalatvena kasyacit |
tadvadātmani dehatvaṃ paśyatyajñānayogataḥ ||86
--
yathā śaśiḥ jale bhāti cañcalatvena kasyacit |
tadvat-ātmani dehatvaṃ paśyati ajñāna-yogataḥ ||
--
एवमात्मन्यविद्यातो देहाध्यासो हि जायते ।
स एवात्मपरिज्ञानाल्लीयते च परात्मनि ॥87
--
एवं-आत्मनि-अविद्यातः देहाध्यासः हि जायते ।
सः एव आत्मपरिज्ञानात्-लीयते च परात्मनि ॥
--
evamātmanyavidyāto dehādhyāso hi jāyate |
sa evātmaparijñānāllīyate ca parātmani ||87
--
evaṃ-ātmani-avidyātaḥ dehādhyāsaḥ hi jāyate |
saḥ eva ātmaparijñānāt-līyate ca parātmani ||
--
सर्वात्मतया ज्ञातं जगत् स्थावरजङ्गमम् ।
अभावात् सर्वभावानां देहस्य चात्मता कुतः ॥88
--
सर्वं-आत्मतया ज्ञातं जगत् स्थावर-जङ्गमम् ।
अभावात् सर्वभावानां देहस्य च आत्मता कुतः ॥
--
sarvātmatayā jñātaṃ jagat sthāvarajaṅgamam |
abhāvāt sarvabhāvānāṃ dehasya cātmatā kutaḥ ||88
--
sarvaṃ-ātmatayā jñātaṃ jagat sthāvara-jaṅgamam |
abhāvāt sarvabhāvānāṃ dehasya ca ātmatā kutaḥ ||
--
आत्मानं सततं जानन् कालं नय महाद्युते ।
प्रारब्धमखिलं भुञ्जन्नोद्वेगं कर्तुमर्हसि ॥89
--
आत्मानं सततं जानन् कालं नय महाद्युते ।
प्रारब्धं-अखिलं भुञ्जन्-न-उद्वेगं कर्तुं-अर्हसि ॥
--
ātmānaṃ satataṃ jānan kālaṃ naya mahādyute |
prārabdhamakhilaṃ bhuñjannodvegaṃ kartumarhasi ||89
--
ātmānaṃ satataṃ jānan kālaṃ naya mahādyute |
prārabdhaṃ-akhilaṃ bhuñjan-na-udvegaṃ kartuṃ-arhasi ||
--
उत्पन्नेऽप्यात्मविज्ञाने प्रारब्धं नैव मुञ्चति ।
इति यच्छ्रूयते शास्त्रे तन्निराक्रियतेऽधुना ॥90
--
उत्पन्ने-अपि-आत्मविज्ञाने प्रारब्धं न-एव-मुञ्चति ।
इति यत्-श्रूयते शास्त्रे तत्-निराक्रियते-अधुना ॥
--
utpanne:'pyātmavijñāne prārabdhaṃ naiva muñcati |
iti yacchrūyate śāstre tannirākriyate:'dhunā ||90
--
utpanne-api-ātmavijñāne prārabdhaṃ na-eva-muñcati |
iti yat-śrūyate śāstre tat-nirākriyate-adhunā ||
--
तत्त्वज्ञानोदयादूर्ध्वं प्रारब्धं नैव विद्यते ।
देहादीनामसत्त्वात्तु यथा स्वप्नो विबोधतः ॥91
--
तत्त्व-ज्ञानोदयात्-ऊर्ध्वं प्रारब्धं न-एव विद्यते ॥
देहादीनाम्-असत्त्वात्-तु यथा स्वप्नः विबोधतः ॥
--
tattvajñānodayādūrdhvaṃ prārabdhaṃ naiva vidyate |
dehādīnāmasattvāttu yathā svapno vibodhataḥ ||91
--
tattva-jñānodayāt-ūrdhvaṃ prārabdhaṃ na-eva vidyate ||
dehādīnām-asattvāt-tu yathā svapnaḥ vibodhataḥ ||
--
कर्म जन्मान्तरीयं यत् प्रारब्धमिति कीर्तितम् ।
तत्तु जन्मान्तरद्भावात् पूंसो नैवास्ति कर्हिचित् ॥92
--
कर्म जन्मान्तरीयं यत् प्रारब्धं-इति कीर्तितम् ।
तत्-तु जन्मान्तर-अभावात् पुंसः न-एव-अस्ति कर्हिचित् ॥
--
karma janmāntarīyaṃ yat prārabdhamiti kīrtitam |
tattu janmāntaradbhāvāt pūṃso naivāsti karhicit ||92
--
karma janmāntarīyaṃ yat prārabdhaṃ-iti kīrtitam |
tat-tu janmāntara-abhāvāt puṃsaḥ na-eva-asti karhicit ||
--
स्वप्नदेहो यथाध्यस्तस्तथैवायं हि देहकः ।
अध्यस्तस्य कुतो जन्म जन्माभावे हि तत् कुतः ॥93
--
स्वप्न-देहः यथा-अध्यस्तस्य-तथा-एव-अयं हि देहकः ।
अध्यस्तस्य कुतः जन्म जन्म-अभावे हि तत् कुतः ॥
--
svapnadeho yathādhyastastathaivāyaṃ hi dehakaḥ |
adhyastasya kuto janma janmābhāve hi tat kutaḥ ||93
--
svapna-dehaḥ yathā-adhyastasya-tathā-eva-ayaṃ hi dehakaḥ |
adhyastasya kutaḥ janma janma-abhāve hi tat kutaḥ ||
--
उपादानं प्रपञ्चस्य मृद्भाण्डस्येव कथ्यते ।
अज्ञानं चैव वेदान्तैस्तस्मिन्नष्टे क्व विश्वता ॥94
--
उपादानं प्रपञ्चस्य मृद्भाण्डस्य-इव कथ्यते ।
अज्ञानं च-एव वेदान्तैः तस्मिन्-नष्टे क्व विश्वता ॥
--
upādānaṃ prapañcasya mṛdbhāṇḍasyeva kathyate |
ajñānaṃ caiva vedāntaistasminnaṣṭe kva viśvatā ||94
--
upādānaṃ prapañcasya mṛdbhāṇḍasya-iva kathyate |
ajñānaṃ ca-eva vedāntaiḥ tasmin-naṣṭe kva viśvatā ||
--
यथा रज्जुं परित्यज्य सर्पं गृह्णाति वै भ्रमात् ।
तद्वत्सत्यमविज्ञाय जगत् पश्यति मूढधी ॥95
--
यथा रज्जुं परित्यज्य सर्पं गृह्णाति वै भ्रमात् ।
तद्वत्-सत्यम्-अविज्ञाय जगत् पश्यति मूढधी ॥
--
yathā rajjuṃ parityajya sarpaṃ gṛhṇāti vai bhramāt |
tadvatsatyamavijñāya jagat paśyati mūḍhadhī ||95
--
yathā rajjuṃ parityajya sarpaṃ gṛhṇāti vai bhramāt |
tadvat-satyam-avijñāya jagat paśyati mūḍhadhī ||
--
तत्त्वज्ञानोदयादूर्ध्वं प्रारब्धं नैव विद्यते ।
देहादीनामसत्त्वात्तु यथा स्वप्नो विबोधतः ॥91
--
तत्त्व-ज्ञानोदयात्-ऊर्ध्वं प्रारब्धं न-एव विद्यते ॥
देहादीनाम्-असत्त्वात्-तु यथा स्वप्नः विबोधतः ॥
--
tattvajñānodayādūrdhvaṃ prārabdhaṃ naiva vidyate |
dehādīnāmasattvāttu yathā svapno vibodhataḥ ||91
--
tattva-jñānodayāt-ūrdhvaṃ prārabdhaṃ na-eva vidyate ||
dehādīnām-asattvāt-tu yathā svapnaḥ vibodhataḥ ||
--
कर्म जन्मान्तरीयं यत् प्रारब्धमिति कीर्तितम् ।
तत्तु जन्मान्तरद्भावात् पूंसो नैवास्ति कर्हिचित् ॥92
--
कर्म जन्मान्तरीयं यत् प्रारब्धं-इति कीर्तितम् ।
तत्-तु जन्मान्तर-अभावात् पुंसः न-एव-अस्ति कर्हिचित् ॥
--
karma janmāntarīyaṃ yat prārabdhamiti kīrtitam |
tattu janmāntaradbhāvāt pūṃso naivāsti karhicit ||92
--
karma janmāntarīyaṃ yat prārabdhaṃ-iti kīrtitam |
tat-tu janmāntara-abhāvāt puṃsaḥ na-eva-asti karhicit ||
--
स्वप्नदेहो यथाध्यस्तस्तथैवायं हि देहकः ।
अध्यस्तस्य कुतो जन्म जन्माभावे हि तत् कुतः ॥93
--
स्वप्न-देहः यथा-अध्यस्तस्य-तथा-एव-अयं हि देहकः ।
अध्यस्तस्य कुतः जन्म जन्म-अभावे हि तत् कुतः ॥
--
svapnadeho yathādhyastastathaivāyaṃ hi dehakaḥ |
adhyastasya kuto janma janmābhāve hi tat kutaḥ ||93
--
svapna-dehaḥ yathā-adhyastasya-tathā-eva-ayaṃ hi dehakaḥ |
adhyastasya kutaḥ janma janma-abhāve hi tat kutaḥ ||
--
उपादानं प्रपञ्चस्य मृद्भाण्डस्येव कथ्यते ।
अज्ञानं चैव वेदान्तैस्तस्मिन्नष्टे क्व विश्वता ॥94
--
उपादानं प्रपञ्चस्य मृद्भाण्डस्य-इव कथ्यते ।
अज्ञानं च-एव वेदान्तैः तस्मिन्-नष्टे क्व विश्वता ॥
--
upādānaṃ prapañcasya mṛdbhāṇḍasyeva kathyate |
ajñānaṃ caiva vedāntaistasminnaṣṭe kva viśvatā ||94
--
upādānaṃ prapañcasya mṛdbhāṇḍasya-iva kathyate |
ajñānaṃ ca-eva vedāntaiḥ tasmin-naṣṭe kva viśvatā ||
--
यथा रज्जुं परित्यज्य सर्पं गृह्णाति वै भ्रमात् ।
तद्वत्सत्यमविज्ञाय जगत् पश्यति मूढधीः ॥95
--
यथा रज्जुं परित्यज्य सर्पं गृह्णाति वै भ्रमात् ।
तद्वत्-सत्यम्-अविज्ञाय जगत् पश्यति मूढधीः ॥
--
yathā rajjuṃ parityajya sarpaṃ gṛhṇāti vai bhramāt |
tadvatsatyamavijñāya jagat paśyati mūḍhadhīḥ ||95
--
yathā rajjuṃ parityajya sarpaṃ gṛhṇāti vai bhramāt |
tadvat-satyam-avijñāya jagat paśyati mūḍhadhīḥ ||
--
रज्जुरूपे परिज्ञाते सर्पखण्डं न तिष्ठति ।
अधिष्ठाने तथा ज्ञाते प्रपञ्चः शून्यतां गतः ॥96
--
रज्जु-रूपे परिज्ञाते सर्पखण्डं न तिष्ठति ।
अधिष्ठाने तथा ज्ञाते प्रपञ्चः शून्यतां गतः ॥
--
rajjurūpe parijñāte sarpakhaṇḍaṃ na tiṣṭhati |
adhiṣṭhāne tathā jñāte prapañcaḥ śūnyatāṃ gataḥ ||96
--
rajju-rūpe parijñāte sarpakhaṇḍaṃ na tiṣṭhati |
adhiṣṭhāne tathā jñāte prapañcaḥ śūnyatāṃ gataḥ ||
--
देहस्यापि प्रपञ्चत्वात् प्रारब्धावस्थितिः कुतः ।
अज्ञानिजनबोधार्थं प्रारब्धं वक्ति वै श्रुतिः ॥97
--
देहस्य-अपि प्रपञ्चत्वात् प्रारब्ध-अवस्थितिः कुतः ।
अज्ञानि-जन-बोधार्थं प्रारब्धं वक्ति वै श्रुतिः ॥
--
dehasyāpi prapañcatvāt prārabdhāvasthitiḥ kutaḥ |
ajñānijanabodhārthaṃ prārabdhaṃ vakti vai śrutiḥ ||97
--
dehasya-api prapañcatvāt prārabdha-avasthitiḥ kutaḥ |
ajñāni-jana-bodhārthaṃ prārabdhaṃ vakti vai śrutiḥ ||
--
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे परावरे ।
बहुत्वं तन्निषेधार्थं श्रुत्या गीतं च यत् स्फुटम् ॥98
--
क्षीयन्ते च अस्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे पर-अवरे ।
बहुत्वं तत्-निषेधार्थं श्रुत्या गीतं च यत् स्फुटम् ॥
--
kṣīyante cāsya karmāṇi tasmin dṛṣṭe parāvare |
bahutvaṃ tanniṣedhārthaṃ śrutyā gītaṃ ca yat sphuṭam ||98
--
kṣīyante ca asya karmāṇi tasmin dṛṣṭe para-avare |
bahutvaṃ tat-niṣedhārthaṃ śrutyā gītaṃ ca yat sphuṭam ||
--
उच्यतेऽज्ञैर्बलाच्चैतत्तदानर्थद्वयागमः ।
वेदान्तमतहानं च यतो ज्ञानमिति श्रुतिः ॥99
--
उच्यते-अज्ञैः बलात्-च-एतत् तत्-अनर्थ-द्वय-आगमः ।
वेदान्त-मत-हानं च यतः ज्ञानं-इति श्रुतिः ॥
--
ucyate:'jñairbalāccaitattadānarthadvayāgamaḥ |
vedāntamatahānaṃ ca yato jñānamiti śrutiḥ ||99
--
ucyate-ajñaiḥ balāt-ca-etat tat-anartha-dvaya-āgamaḥ |
vedānta-mata-hānaṃ ca yataḥ jñānaṃ-iti śrutiḥ ||
--
त्रिपञ्चाङ्गान्यथो वक्ष्ये पूर्वोक्तस्य हि लब्धये ।
तैश्च सर्वैः सदा कार्यं निदिध्यासनमेव तु ॥100
--
त्रि-पञ्चाङ्गानि-अथो वक्ष्ये पूर्वोक्तस्य हि लब्धये ।
तैः च सर्वैः सदा कार्यं निदिध्यासनं एव तु ॥
--
tripañcāṅgānyatho vakṣye pūrvoktasya hi labdhaye |
taiśca sarvaiḥ sadā kāryaṃ nididhyāsanameva tu ||100
--
tri-pañcāṅgāni-atho vakṣye pūrvoktasya hi labdhaye |
taiḥ ca sarvaiḥ sadā kāryaṃ nididhyāsanaṃ eva tu ||
--
नित्याभ्यास
नित्याभ्यासादृते प्राप्तिर्न भवेत् सच्चिदात्मनः ।
तस्माद् ब्रह्म निदिध्यासेज्जिज्ञासुः श्रेयसे चिरम् ॥101
--
नित्याभ्यासात्-ऋते प्राप्तिः न भवेत् सच्चिदात्मनः ।
तस्मात् ब्रह्म निदिध्यासेत्-जिज्ञासुः श्रेयसे चिरम् ॥
--
nityābhyāsa
nityābhyāsādṛte prāptirna bhavet saccidātmanaḥ |
tasmād brahma nididhyāsejjijñāsuḥ śreyase ciram ||101
--
nityābhyāsāt-ṛte prāptiḥ na bhavet saccidātmanaḥ |
tasmāt brahma nididhyāset-jijñāsuḥ śreyase ciram ||
--
यमो हि नियमस्त्यागो मौनं देशश्च कालता ।
आसनं मूलबन्धश्च देहसाम्यं च दृक्-स्थितिः ॥102
--
यमः हि नियमः त्यागः मौनं देशः च कालता ।
आसनं मूलबन्धः च देहसाम्यं च दृक्-स्थितिः ॥
--
yamo hi niyamastyāgo maunaṃ deśaśca kālatā |
āsanaṃ mūlabandhaśca dehasāmyaṃ ca dṛk-sthitiḥ ||102
--
yamaḥ hi niyamaḥ tyāgaḥ maunaṃ deśaḥ ca kālatā |
āsanaṃ mūlabandhaḥ ca dehasāmyaṃ ca dṛk-sthitiḥ ||
--
प्राणसंयमनं चैव प्रत्याहारश्च धारणा ।
आत्मध्यानं समाधिश्च प्रोक्तान्यङ्गानि वै क्रमात् ॥103
--
प्राणसंयमनं च-एव प्रत्याहारः च धारणा ।
आत्मध्यानं समाधिः च प्रोक्तानि-अङ्गानि वै क्रमात् ॥
--
prāṇasaṃyamanaṃ caiva pratyāhāraśca dhāraṇā |
ātmadhyānaṃ samādhiśca proktānyaṅgāni vai kramāt ||103
--
prāṇasaṃyamanaṃ ca-eva pratyāhāraḥ ca dhāraṇā |
ātmadhyānaṃ samādhiḥ ca proktāni-aṅgāni vai kramāt ||
--
सर्वं ब्रह्मेति विज्ञानादिन्द्रियग्रामसंयमः ।
यमोऽयमिति संप्रोक्तोऽभ्यसनीयो मुहुर्मुहुः ॥104
--
सर्वं ब्रह्म-इति विज्ञानात्-इन्द्रियग्राम-संयमः ।
यमः-अयं-इति संप्रोक्तः अभ्यसनीयः मुहुर्मुहुः ॥
--
sarvaṃ brahmeti vijñānādindriyagrāmasaṃyamaḥ |
yamo:'yamiti saṃprokto:'bhyasanīyo muhurmuhuḥ ||104
--
sarvaṃ brahma-iti vijñānāt-indriyagrāma-saṃyamaḥ |
yamaḥ-ayaṃ-iti saṃproktaḥ abhyasanīyaḥ muhurmuhuḥ ||
--
सजातीयप्रवाहश्च विजातीयतिरस्कृतिः ।
नियमो हि परानन्दो नियमात् क्रियते बुधैः ॥105
--
सजातीय-प्रवाहः च विजातीय-तिरस्कृतिः ।
नियमः हि परानन्दः नियमात् क्रियते बुधैः ॥
--
sajātīyapravāhaśca vijātīyatiraskṛtiḥ |
niyamo hi parānando niyamāt kriyate budhaiḥ ||105
--
sajātīya-pravāhaḥ ca vijātīya-tiraskṛtiḥ |
niyamaḥ hi parānandaḥ niyamāt kriyate budhaiḥ ||
--
त्यागः प्रपञ्चरूपस्य चिदात्मत्वावलोकनात् ।
त्यागो हि महतां पूज्यः सद्यो मोक्षमयो यतः ॥106
--
त्यागः प्रपञ्चरूपस्य चिदात्मत्व-अवलोकनात् ।
त्यागः हि महतां पूज्यः सद्यः मोक्षमयो यतः ॥
--
tyāgaḥ prapañcarūpasya cidātmatvāvalokanāt |
tyāgo hi mahatāṃ pūjyaḥ sadyo mokṣamayo yataḥ ||106
--
tyāgaḥ prapañcarūpasya cidātmatva-avalokanāt |
tyāgaḥ hi mahatāṃ pūjyaḥ sadyaḥ mokṣamayo yataḥ ||
--
यस्माद्वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मन्सा सह ।
यन्मौनं योगिभिर्गम्यं तद्भवेत् सर्वदा बुधः ॥107॥
--
यस्मात्-वाचः निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह ।
यत्-मौनं योगिभिः-गम्यं तत्-भवेत् सर्वदा बुधः ॥
--
yasmādvāco nivartante aprāpya mansā saha |
yanmaunaṃ yogibhirgamyaṃ tadbhavet sarvadā budhaḥ ||107||
--
yasmāt-vācaḥ nivartante aprāpya manasā saha |
yat-maunaṃ yogibhiḥ-gamyaṃ tat-bhavet sarvadā budhaḥ ||
--
वाचो यस्मान्निवर्तन्ते तद्वक्तुं केन शक्यते ।
प्रपञ्चो यदि वक्तव्यः सोऽपि शब्दविवर्जितः ॥108
--
वाचः यस्मात्-निवर्तन्ते तत्-वक्तुं केन शक्यते ।
प्रपञ्चः यदि वक्तव्यः सः अपि शब्द-विवर्जितः ॥
--
vāco yasmānnivartante tadvaktuṃ kena śakyate |
prapañco yadi vaktavyaḥ so:'pi śabdavivarjitaḥ ||108
--
vācaḥ yasmāt-nivartante tat-vaktuṃ kena śakyate |
prapañcaḥ yadi vaktavyaḥ saḥ api śabda-vivarjitaḥ ||
--
इति वा तद्भवेन्मौनं सतां सहजसंज्ञितम् ।
गिरा मौनं तु बालानां प्रयुक्तं ब्रह्मवादिभिः ॥109
--
इति वा तत्-भवेत्-मौनं सतां सहजसंज्ञितम् ।
गिरा मौनं तु बालानां प्रयुक्तं ब्रह्मवादिभिः ॥
--
iti vā tadbhavenmaunaṃ satāṃ sahajasaṃjñitam |
girā maunaṃ tu bālānāṃ prayuktaṃ brahmavādibhiḥ ||109
--
iti vā tat-bhavet-maunaṃ satāṃ sahajasaṃjñitam |
girā maunaṃ tu bālānāṃ prayuktaṃ brahmavādibhiḥ ||
--
आदावन्ते च मध्ये च जनो यस्मिन्न विद्यते ।
येनेदं सततं व्याप्तं स देशो विजनः स्मृतः ॥110
--
आदौ-अन्ते च मध्ये च जनः यस्मिन्-न विद्यते ।
येन-इदं सततं व्याप्तं सः देशः विजनः स्मृतः ॥
--
ādāvante ca madhye ca jano yasminna vidyate |
yenedaṃ satataṃ vyāptaṃ sa deśo vijanaḥ smṛtaḥ ||110
--
ādau-ante ca madhye ca janaḥ yasmin-na vidyate |
yena-idaṃ satataṃ vyāptaṃ saḥ deśaḥ vijanaḥ smṛtaḥ ||
--
कलनात् सर्वभूतानां ब्रह्मादीनां निमेषतः ।
कालशब्देन निर्दिष्टो ह्यखण्डानन्दकोऽद्वयः ॥111
--
कलनात् सर्वभूतानां ब्रह्मादीनां निमेषतः ।
कालशब्देन निर्दिष्टः हि अखण्डानन्दकः अद्वयः ॥
--
kalanāt sarvabhūtānāṃ brahmādīnāṃ nimeṣataḥ |
kālaśabdena nirdiṣṭo hyakhaṇḍānandako:'dvayaḥ ||111
--
kalanāt sarvabhūtānāṃ brahmādīnāṃ nimeṣataḥ |
kālaśabdena nirdiṣṭaḥ hi akhaṇḍānandakaḥ advayaḥ ||
--
सुखेनैव भवेद्यस्मिन्नजस्रं ब्रह्मचिन्तनम् ।
आसनं तद्विजानीयान्नेतरत् सुखनाशनम् ॥112
--
सुखेन-एव भवेत्-यस्मिन्-अजस्रं ब्रह्म-चिन्तनम् ।
आसनं तत् विजानीयात् न इतरत् सुखनाशनम् ॥
--
sukhenaiva bhavedyasminnajasraṃ brahmacintanam |
āsanaṃ tadvijānīyānnetarat sukhanāśanam ||112
--
sukhena-eva bhavet-yasmin-ajasraṃ brahma-cintanam |
āsanaṃ tat vijānīyāt na itarat sukhanāśanam ||
--
सिद्धं यत् सर्वभूतादि विश्वाधिष्ठानमव्ययम् ।
यस्मिन् सिद्धाः समाविष्टास्तद्वै सिद्धासनं विदुः ॥113
--
सिद्धं यत् सर्वभूतादि विश्व-अधिष्ठानं-अव्ययम् ।
यस्मिन् सिद्धाः समाविष्टाः तत्-वै सिद्धासनं विदुः ॥
--
siddhaṃ yat sarvabhūtādi viśvādhiṣṭhānamavyayam |
yasmin siddhāḥ samāviṣṭāstadvai siddhāsanaṃ viduḥ ||113
--
siddhaṃ yat sarvabhūtādi viśva-adhiṣṭhānaṃ-avyayam |
yasmin siddhāḥ samāviṣṭāḥ tat-vai siddhāsanaṃ viduḥ ||
--
यन्मूलं सर्वभूतानां यन्मूलं चित्तबन्धनम् ।
मूलबन्धः सदा सेव्यो योग्यौऽसौ राजयोगिनाम् ॥114
--
यत्-मूलं सर्वभूतानां यत्-मूलं चित्त-बन्धनम् ।
मूलबन्धः सदा सेव्यः योग्यः असौ राजयोगिनाम् ॥
--
yanmūlaṃ sarvabhūtānāṃ yanmūlaṃ cittabandhanam |
mūlabandhaḥ sadā sevyo yogyau:'sau rājayoginām ||114
--
yat-mūlaṃ sarvabhūtānāṃ yat-mūlaṃ citta-bandhanam |
mūlabandhaḥ sadā sevyaḥ yogyaḥ asau rājayoginām ||
--
अङ्गानां समता विद्यात् समे ब्रह्मणि लीनताम् ।
नो चेन्नैव समानत्वमृजुत्वं शुष्कवृक्षवत् ॥115
--
अङ्गानां समता विद्यात् समे ब्रह्मणि लीनताम् ।
न-उ चेत्-न एव समानत्वं-ऋजुत्वं शुष्कवृक्षवत् ॥
--
aṅgānāṃ samatā vidyāt same brahmaṇi līnatām |
no cennaiva samānatvamṛjutvaṃ śuṣkavṛkṣavat ||115
--
aṅgānāṃ samatā vidyāt same brahmaṇi līnatām |
na-u cet-na eva samānatvaṃ-ṛjutvaṃ śuṣkavṛkṣavat ||
---
अङ्गानां समता विद्यात् समे ब्रह्मणि लीनताम् ।
नो चेन्नैव समानत्वमृजुत्वं शुष्कवृक्षवत् ॥115
--
अङ्गानां समता विद्यात् समे ब्रह्मणि लीनताम् ।
न-उ चेत्-न एव समानत्वं-ऋजुत्वं शुष्कवृक्षवत् ॥
--
aṅgānāṃ samatā vidyāt same brahmaṇi līnatām |
no cennaiva samānatvamṛjutvaṃ śuṣkavṛkṣavat ||115
--
aṅgānāṃ samatā vidyāt same brahmaṇi līnatām |
na-u cet-na eva samānatvaṃ-ṛjutvaṃ śuṣkavṛkṣavat ||
--
दृष्टिं ज्ञानमयीं कृत्वा पश्येद्ब्रह्ममयं जगत् ।
सा दृष्टिः परमोदारा न नासावलोकिनी ॥116
--
दृष्टिं ज्ञानमयीं कृत्वा पश्येत्-ब्रह्ममयं जगत् ।
सा दृष्टिः परमोदारा न नासा-अवलोकिनी ॥
--
dṛṣṭiṃ jñānamayīṃ kṛtvā paśyedbrahmamayaṃ jagat |
sā dṛṣṭiḥ paramodārā na nāsāvalokinī ||116
--
dṛṣṭiṃ jñānamayīṃ kṛtvā paśyet-brahmamayaṃ jagat |
sā dṛṣṭiḥ paramodārā na nāsāvalokinī ||
--
द्रष्टृदर्शनदृश्यानां विरामो यत्र वा भवेत् ।
दृष्टिस्तत्रैव कर्तव्या न नासावलोकिनी ॥117
--
द्रष्टृ-दर्शन-दृश्यानां विरामः यत्र वा भवेत् ।
दृष्टिः तत्र-एव कर्तव्या न नासा-अवलोकिनी ॥
--
draṣṭṛdarśanadṛśyānāṃ virāmo yatra vā bhavet |
dṛṣṭistatraiva kartavyā na nāsāvalokinī ||117
--
draṣṭṛ-darśana-dṛśyānāṃ virāmaḥ yatra vā bhavet |
dṛṣṭiḥ tatra-eva kartavyā na nāsā-avalokinī ||
--
चित्तादिसर्वभावेषु ब्रह्मत्वेनैव भावनात् ।
निरोधः सर्ववृत्तीनां प्राणायामः स उच्यते ॥118
--
चित्त-आदि-सर्व-भावेषु ब्रह्मत्वेन-एव भावनात् ।
निरोधः सर्ववृत्तीनां प्राणायामः स उच्यते ॥
--
cittādisarvabhāveṣu brahmatvenaiva bhāvanāt |
nirodhaḥ sarvavṛttīnāṃ prāṇāyāmaḥ sa ucyate ||118
--
citta-ādi-sarva-bhāveṣu brahmatvena-eva bhāvanāt |
nirodhaḥ sarvavṛttīnāṃ prāṇāyāmaḥ sa ucyate ||
--
निषेधनं प्रपञ्चस्य रेचकाख्यः समीरणः ।
ब्रह्मैवास्मीति या वृत्तिः पूरको वायुरीरितः ॥119
--
निषेधनं प्रपञ्चस्य रेचकाख्यः समीरणः ।
ब्रह्म-एव-अस्मि-इति या वृत्तिः पूरकः वायुः ईरितः ॥
--
niṣedhanaṃ prapañcasya recakākhyaḥ samīraṇaḥ |
brahmaivāsmīti yā vṛttiḥ pūrako vāyurīritaḥ ||119
--
niṣedhanaṃ prapañcasya recakākhyaḥ samīraṇaḥ |
brahma-eva-asmi-iti yā vṛttiḥ pūrakaḥ vāyuḥ īritaḥ ||
--
ततस्तद्वृत्तिनैश्चल्यं कुंभकः प्राणसंयमः ।
अयं चापि प्रबुद्धानामज्ञानां घ्राणपीडनम् ॥120
--
ततः तत्-वृत्ति-नैश्चल्यं कुंभकः प्राणसंयमः ।
अयं चापि प्रबुद्धानां-अज्ञानां घ्राणपीडनम् ॥
--
tatastadvṛttinaiścalyaṃ kuṃbhakaḥ prāṇasaṃyamaḥ |
ayaṃ cāpi prabuddhānāmajñānāṃ ghrāṇapīḍanam ||120
--
tataḥ tat-vṛtti-naiścalyaṃ kuṃbhakaḥ prāṇasaṃyamaḥ |
ayaṃ cāpi prabuddhānāṃ-ajñānāṃ ghrāṇapīḍanam ||
--
विषयेष्वात्मतां दृष्ट्वा मनसश्चिति मज्जनम् ।
प्रत्याहारः स विज्ञेयोऽभ्यसनीयो मुमुक्षुभिः ॥121
--
विषयेषु-आत्मतां दृष्ट्वा मनसः-चिति मज्जनम् ।
प्रत्याहारः सः विज्ञेयः अभ्यसनीयः मुमुक्षुभिः ॥
--
viṣayeṣvātmatāṃ dṛṣṭvā manasaściti majjanam |
pratyāhāraḥ sa vijñeyo:'bhyasanīyo mumukṣubhiḥ ||121
--
viṣayeṣu-ātmatāṃ dṛṣṭvā manasaḥ-citi majjanam |
pratyāhāraḥ saḥ vijñeyaḥ abhyasanīyaḥ mumukṣubhiḥ ||
--
यत्र यत्र मनो याति ब्रह्मणस्तत्र दर्शनात् ।
मनसो धारणं चैव धारणा सा परा मता ॥122
--
यत्र यत्र मनः याति ब्रह्मणः तत्र दर्शनात् ।
मनसः धारणं चैव धारणा सा परा मता ॥
--
yatra yatra mano yāti brahmaṇastatra darśanāt |
manaso dhāraṇaṃ caiva dhāraṇā sā parā matā ||122
--
yatra yatra manaḥ yāti brahmaṇaḥ tatra darśanāt |
manasaḥ dhāraṇaṃ caiva dhāraṇā sā parā matā ||
--
ब्रह्मैवास्मीति सद्वृत्त्या निरालम्बतया स्थितिः ।
ध्यानशब्देन विख्याता परमानन्ददायिनी ॥123
--
ब्रह्म-एव-अस्मि-इति सत्-वृत्त्या निरालम्बतया स्थितिः ।
ध्यानशब्देन विख्याता परमानन्ददायिनी ॥
--
brahmaivāsmīti sadvṛttyā nirālambatayā sthitiḥ |
dhyānaśabdena vikhyātā paramānandadāyinī ||123
--
brahma-eva-asmi-iti sat-vṛttyā nirālambatayā sthitiḥ |
dhyānaśabdena vikhyātā paramānandadāyinī ||
--
निर्विकारतया वृत्त्या ब्रह्माकारतया पुनः ।
वृत्तिविस्मरणं सम्यक् समाधिर्ज्ञानसंज्ञकः ॥124
--
निर्विकारतया वृत्त्या ब्रह्माकारतया पुनः ।
वृत्तिविस्मरणं सम्यक् समाधिः ज्ञान-संज्ञकः ॥
--
nirvikāratayā vṛttyā brahmākāratayā punaḥ |
vṛttivismaraṇaṃ samyak samādhirjñānasaṃjñakaḥ ||124
--
nirvikāratayā vṛttyā brahmākāratayā punaḥ |
vṛttivismaraṇaṃ samyak samādhiḥ jñāna-saṃjñakaḥ ||
--
इमञ्चाकृत्रिमानन्दं तावत् साधु समभ्यसेत् ।
वश्यो यावत् क्षणात् पुंसः प्रयुक्तः सन् भवेत् स्वयम् ॥125
--
इमं च अकृत्रिम-आनन्दं तावत् साधु समभ्यसेत् ।
वश्यः यावत् क्षणात् पुंसः प्रयुक्तः सन् भवेत् स्वयम्  ॥
--
imañcākṛtrimānandaṃ tāvat sādhu samabhyaset |
vaśyo yāvat kṣaṇāt puṃsaḥ prayuktaḥ san bhavet svayam ||125
--
imaṃ ca akṛtrima-ānandaṃ tāvat sādhu samabhyaset |
vaśyaḥ yāvat kṣaṇāt puṃsaḥ prayuktaḥ san bhavet svayam  ||
--
ततः साधननिर्मुक्तः सिद्धो भवति योगिराट् ।
तत्स्वरूपं न चैतस्य विषयो मनसा गिराम् ॥126
--
ततः साधन-निर्मुक्तः सिद्धः भवति योगिराट् ।
तत्-स्वरूपं न च एतस्य विषयः मनसा गिराम् ॥
--
tataḥ sādhananirmuktaḥ siddho bhavati yogirāṭ |
tatsvarūpaṃ na caitasya viṣayo manasā girām ||126
--
tataḥ sādhana-nirmuktaḥ siddhaḥ bhavati yogirāṭ |
tat-svarūpaṃ na ca etasya viṣayaḥ manasā girām ||
--
समाधौ क्रियमाणे तु विघ्नान्यायान्ति वै बलात् ।
अनुसन्धानराहित्यमालस्यं भोगलालसा ॥127
--
समाधौ क्रियमाणे तु विघ्नानि-आयान्ति वै बलात् ।
अनुसन्धानराहित्यं आलस्यं भोगलालसा ॥
--
samādhau kriyamāṇe tu vighnānyāyānti vai balāt |
anusandhānarāhityamālasyaṃ bhogalālasā ||127
--
samādhau kriyamāṇe tu vighnāni-āyānti vai balāt |
anusandhānarāhityaṃ ālasyaṃ bhogalālasā ||
--
लयस्तमश्च विक्षेपो रसास्वादश्च शून्यता ।
एवं यद्विघ्नबाहुल्यं त्याज्यं ब्रह्मविदा शनैः ॥128
--
लयः-तमः च विक्षेपः रसास्वादः च शून्यता ।
एवं यत्-विघ्नबाहुल्यं त्याज्यं ब्रह्मविदा शनैः ॥
--
layastamaśca vikṣepo rasāsvādaśca śūnyatā |
evaṃ yadvighnabāhulyaṃ tyājyaṃ brahmavidā śanaiḥ ||128
--
layaḥ-tamaḥ ca vikṣepaḥ rasāsvādaḥ ca śūnyatā |
evaṃ yat-vighnabāhulyaṃ tyājyaṃ brahmavidā śanaiḥ ||
--
भाववृत्त्या हि भावत्वं शून्यवृत्त्या हि शून्यता ।
ब्रह्मवृत्त्या हि पूर्णत्वं तथा पूर्णत्वमभ्यसेत् ॥129
--
भाव-वृत्त्या हि भावत्वं शून्य-वृत्त्या हि शून्यता ।
ब्रह्म-वृत्त्या हि पूर्णत्वं तथा पूर्णत्वं-अभ्यसेत् ॥
--
bhāvavṛttyā hi bhāvatvaṃ śūnyavṛttyā hi śūnyatā |
brahmavṛttyā hi pūrṇatvaṃ tathā pūrṇatvamabhyaset ||129
--
bhāva-vṛttyā hi bhāvatvaṃ śūnya-vṛttyā hi śūnyatā |
brahma-vṛttyā hi pūrṇatvaṃ tathā pūrṇatvaṃ-abhyaset ||
--
ये हि वृत्तिं जहत्येनां ब्रह्माख्यां पावनीं पराम् ।
वृथैव ते तु जीवन्ति पशुभिश्च समा नराः ॥130
--
ये हि वृत्तिं जहति-एनां ब्रह्माख्यां पावनीं पराम् ।
व्य्था-एव ते तु जीवन्ति पशुभिः च समा नराः ॥
--
ye hi vṛttiṃ jahatyenāṃ brahmākhyāṃ pāvanīṃ parām |
vṛthaiva te tu jīvanti paśubhiśca samā narāḥ ||130
--
ye hi vṛttiṃ jahati-enāṃ brahmākhyāṃ pāvanīṃ parām |
vythā-eva te tu jīvanti paśubhiḥ ca samā narāḥ ||
--
ये हि वृत्तिं विजानन्ति ज्ञात्वापि वर्धयन्ति ये ।
ते वै सत्पुरुषा धन्या वन्द्यास्ते भुवनत्रये ॥131
--
ये हि वृत्तिं विजानन्ति  ज्ञात्वा अपि वर्धयन्ति ये ।
ते वै सत्पुरुषाः धन्याः वन्द्याः ते भुवन-त्रये ॥
--
ye hi vṛttiṃ vijānanti jñātvāpi vardhayanti ye |
te vai satpuruṣā dhanyā vandyāste bhuvanatraye ||131
--
ye hi vṛttiṃ vijānanti  jñātvā api vardhayanti ye |
te vai satpuruṣāḥ dhanyāḥ vandyāḥ te bhuvana-traye ||
--
येषां वृत्तिः समावृद्धा परिपक्वा च सा पुनः ।
ते वै सद्ब्रह्मतां प्राप्ता नेतरे शब्दवादिनः ॥132
--
येषां वृत्तिः समावृद्धा परिपक्वा च सा पुनः ।
ते वै सद्-ब्रह्मतां प्राप्ताः नेतरे शब्दवादिनः ॥
--
yeṣāṃ vṛttiḥ samāvṛddhā paripakvā ca sā punaḥ |
te vai sadbrahmatāṃ prāptā netare śabdavādinaḥ ||132
--
yeṣāṃ vṛttiḥ samāvṛddhā paripakvā ca sā punaḥ |
te vai sad-brahmatāṃ prāptāḥ netare śabdavādinaḥ ||
--
कुशला ब्रह्मवार्तायां वृत्तिहीना सुरागिणाः ।
तेऽप्यज्ञानतया नूनं पुनरायान्ति यान्ति च ॥133
--
कुशलाः ब्रह्म-वार्तायां वृत्ति-हीनाः सुरागिणाः ।
ते-अपि-अज्ञानतया नूनं पुनः-आयान्ति यान्ति च ॥
--
kuśalā brahmavārtāyāṃ vṛttihīnā surāgiṇāḥ |
te:'pyajñānatayā nūnaṃ punarāyānti yānti ca ||133
--
kuśalāḥ brahma-vārtāyāṃ vṛtti-hīnāḥ surāgiṇāḥ |
te-api-ajñānatayā nūnaṃ punaḥ-āyānti yānti ca ||
--
निमेषार्धं न तिष्ठन्ति वृत्तिं ब्रह्ममयीं विना ।
यथा तिष्ठन्ति ब्रह्माद्याः सनकाद्याः शुकादयाः ॥134
--
निमेष-अर्धं न तिष्ठन्ति वृत्तिं ब्रह्ममयीं विना ।
यथा तिष्ठन्ति ब्रह्माद्याः सनकाद्याः शुकादयाः ॥
--
nimeṣārdhaṃ na tiṣṭhanti vṛttiṃ brahmamayīṃ vinā |
yathā tiṣṭhanti brahmādyāḥ sanakādyāḥ śukādayāḥ ||134
--
nimeṣa-ardhaṃ na tiṣṭhanti vṛttiṃ brahmamayīṃ vinā |
yathā tiṣṭhanti brahmādyāḥ sanakādyāḥ śukādayāḥ ||
--
कार्ये कारणतायाता कारणे नहे कार्यता ।
कारणत्वं ततो गच्छेत् कार्याभावे विचारतः ॥135
--
कार्ये कारणता-आयाता कारणे नहि कार्यता ।
कारणत्वं ततो गच्छेत् कार्य-अभावे विचारतः ॥
--
kārye kāraṇatāyātā kāraṇe nahe kāryatā |
kāraṇatvaṃ tato gacchet kāryābhāve vicārataḥ ||135
--
kārye kāraṇatā-āyātā kāraṇe nahi kāryatā |
kāraṇatvaṃ tato gacchet kārya-abhāve vicārataḥ ||
--
अथ शुद्धं भवेद्वस्तु यद्वै वाचामगोचरम् ।
द्रष्टव्यं मृद्घटेनैव दृष्टान्तेन पुनः पुनः ॥136
--
अथ शुद्धं भवेत्-वस्तु यत्-वै वाचां-अगोचरम् ।
द्रष्टव्यं मृद्-घटेन-एव दृष्टान्तेन पुनः पुनः ॥
--
atha śuddhaṃ bhavedvastu yadvai vācāmagocaram |
draṣṭavyaṃ mṛdghaṭenaiva dṛṣṭāntena punaḥ punaḥ ||136
--
atha śuddhaṃ bhavet-vastu yat-vai vācāṃ-agocaram |
draṣṭavyaṃ mṛd-ghaṭena-eva dṛṣṭāntena punaḥ punaḥ ||
--
अनेनैव प्रकारेण वृत्तिर्ब्रह्मात्मिका भवेत् ।
उदेति शुद्धचित्तानां वृत्तिज्ञानं ततः परम् ॥137
--
अनेन-एव प्रकारेण वृत्तिः ब्रह्मात्मिका भवेत् ।
उदेति शुद्धचित्तानां वृत्तिज्ञानं ततः परम् ॥
--
anenaiva prakāreṇa vṛttirbrahmātmikā bhavet |
udeti śuddhacittānāṃ vṛttijñānaṃ tataḥ param ||137
--
anena-eva prakāreṇa vṛttiḥ brahmātmikā bhavet |
udeti śuddhacittānāṃ vṛttijñānaṃ tataḥ param ||
--
कारणं व्यतिरेकेण पुमानादौ विलोकयेत् ।
अन्वयेन पुनस्तद्धि कार्ये नित्यं प्रपश्यति ॥138
--
कारणं व्यतिरेकेण पुमान्-आदौ विलोकयेत् ।
अन्वयेन पुनः तत्-हि कार्ये नित्यं प्रपश्यति ॥
--
kāraṇaṃ vyatirekeṇa pumānādau vilokayet |
anvayena punastaddhi kārye nityaṃ prapaśyati ||138
--
kāraṇaṃ vyatirekeṇa pumān-ādau vilokayet |
anvayena punaḥ tat-hi kārye nityaṃ prapaśyati ||
--
कार्ये हि कारणं पश्येत् पश्चात् कार्यं  विसर्जयेत् ।
कारणत्वं ततो गच्छेदवशिष्टं भवेन्मुनिः ॥139
--
कार्ये हि कारणं पश्येत् पश्चात् कार्यं विसर्जयेत् ।
कारणत्वं ततः गच्छेत्-अवशिष्टं भवेत्-मुनिः ॥
--
kārye hi kāraṇaṃ paśyet paścāt kāryaṃ  visarjayet |
kāraṇatvaṃ tato gacchedavaśiṣṭaṃ bhavenmuniḥ ||139
--
kārye hi kāraṇaṃ paśyet paścāt kāryaṃ visarjayet |
kāraṇatvaṃ tataḥ gacchet-avaśiṣṭaṃ bhavet-muniḥ ||
--
भावितं तीव्रवेगेन यद्वस्तु निश्चयात्मना ।
पुमांस्तद्धि भवेच्छीघ्रं ज्ञेयं भ्रमरकीटवत् ॥140
--
भावितं तीव्रवेगेन यत्-वस्तु निश्चयात्मना ।
पुमान्-तत्-हि भवेत्-शीघ्रं ज्ञेयं भ्रमर-कीट-वत् ॥
--
bhāvitaṃ tīvravegena yadvastu niścayātmanā |
pumāṃstaddhi bhavecchīghraṃ jñeyaṃ bhramarakīṭavat ||140
--
bhāvitaṃ tīvravegena yat-vastu niścayātmanā |
pumān-tat-hi bhavet-śīghraṃ jñeyaṃ bhramara-kīṭa-vat ||
--
अदृश्यं भावरूपञ्च सर्वमेव चिदात्मकम् ।
सावधानतया नित्यं स्वात्मानं भावयेद्बुधः ॥131
--
अदृश्यं भावरूपं च सर्वं-एव चिदात्मकम् ।
सावधानतया नित्यं स्वात्मानं भावयेत्-बुधः ॥
--
adṛśyaṃ bhāvarūpañca sarvameva cidātmakam |
sāvadhānatayā nityaṃ svātmānaṃ bhāvayedbudhaḥ ||141
--
adṛśyaṃ bhāvarūpaṃ ca sarvaṃ-eva cidātmakam |
sāvadhānatayā nityaṃ svātmānaṃ bhāvayet-budhaḥ ||
--
दृश्यं ह्यदृश्यतां नीत्वा ब्रह्माकारेण चिन्तयेत् ।
विद्वान्नित्यसुखे तिष्ठेद्धिया चिद्रसपूर्णया ॥142
--
दृश्यं हि-अदृश्यतां नीत्वा ब्रह्म-आकारेण चिन्तयेत् ।
विद्वान्-नित्यसुखे तिष्ठेत्-धिया चित्-रसपूर्णया ॥
--
dṛśyaṃ hyadṛśyatāṃ nītvā brahmākāreṇa cintayet |
vidvānnityasukhe tiṣṭheddhiyā cidrasapūrṇayā ||142
--
dṛśyaṃ hi-adṛśyatāṃ nītvā brahma-ākāreṇa cintayet |
vidvān-nityasukhe tiṣṭhet-dhiyā cit-rasapūrṇayā ||
--
एभिरङ्गैः समायुक्तो राजयोग उदाहृतः ।
किञ्चित्पक्वकषायाणां हठयोगेन संयुतः ॥143
--
एभिः-अङ्गैः समायुक्तः राजयोगः उदाहृतः ।
किञ्चित्-पक्व-कषायाणां हठयोगेन संयुतः ॥
--
ebhiraṅgaiḥ samāyukto rājayoga udāhṛtaḥ |
kiñcitpakvakaṣāyāṇāṃ haṭhayogena saṃyutaḥ ||143
--
ebhiḥ-aṅgaiḥ samāyuktaḥ rājayogaḥ udāhṛtaḥ |
kiñcit-pakva-kaṣāyāṇāṃ haṭhayogena saṃyutaḥ ||
--
परिपक्वं मनो येषां केवलोऽयं च सिद्धिदः ।
गुरुदैवत्भक्तानां सर्वेषां सुलभो जवात् ॥144
--
परिपक्वं मनः येषां केवलः अयं सिद्धिदः ।
गुरु-दैवत्-भक्तानां सर्वेषां सुलभो जवात् ॥
--
paripakvaṃ mano yeṣāṃ kevalo:'yaṃ ca siddhidaḥ |
gurudaivatbhaktānāṃ sarveṣāṃ sulabho javāt ||144
--
paripakvaṃ manaḥ yeṣāṃ kevalaḥ ayaṃ siddhidaḥ |
guru-daivat-bhaktānāṃ sarveṣāṃ sulabho javāt ||
--

॥ ॐ शिवार्पणमस्तु ॥  

 

A verse of the day / आज का एक पद (श्लोक)

A verse of the day 
आज का एक पद / श्लोक
तत्पदं / tatpadaṃ, 
©

पदमेकं लेखिष्यते केन ब्रूहि ।
तत्पदं पठ्यिष्यते केन ब्रूहि ॥
यत्पदं गत्वा न पुनरावर्तन्ते
यत्पठित्वा तत्पदं त्वं ब्रूहि ॥
--
अर्थ :
किसके द्वारा एक पद लिखा जाएगा कहो,
किसके द्वारा उसे पढ़ा जाएगा कहो तो,
जिस पद को जानकर पुनर्भव नहीं होता,
जिसे पढ-समझ लेने पर, उस पद को तुम कहो !
-- 
A verse of the day 
आज का एक पद / श्लोक
--
तत्पदं / tatpadaṃ,
padamekaṃ lekhiṣyate kena brūhi |
tatpadaṃ paṭhyiṣyate kena brūhi ||
yatpadaṃ gatvā na punarāvartante
yatpaṭhitvā tatpadaṃ tvaṃ brūhi ||
--
Meaning :
According to the Sanskrit text -
--
By whom, a verse will be scribbled-down, tell me,
By whom, the same will be gone-through, tell me!
A verse which when grasped frees from the rebirth,
A verse which when is read you please tell me!
--
Simple,
According to the sense of the text :
Who is going to write a verse?
Who is going to go through the same?
A verse that may lead to the Truth Ultimate,
A verse that can end the cycle of births.
--

तरण-पुष्करः / taraṇa-puṣkaraḥ (The Swimming-pool)

तरण-पुष्करः / taraṇa-puṣkaraḥ
(The Swimming-pool)
--
©
तरण-पुष्करे अस्मिन् पुष्पिताः खेलन्ति पुष्पाः ।
तरुणाऽपि तरन्ति अत्र तस्मात् तरुण-पुष्करो ।
अवतीर्णे अस्मिन् तरितुम् शक्नोति कश्चिदेव ।
तीर्त्वा हि उत्तीर्णो पारङ्गतो भवेत्ततो ॥
तरणं गम्यते तरुणैः स्वेन सख्युर्वाचार्यैः ।
शास्त्राभ्यासेन केवलेन तरणं नावगम्यते ।
तरणं गम्यते तरुणैः स्वेन सख्युर्वाचार्यैः ।
शास्त्राभ्यासेन केवलेन तरितुं नैवाधीयते ॥
--
अर्थ :
इस तरण-पुष्कर  में विकसित खिले कमल / कुमुद खेलते हैं।
इसमें तरुण बाल-युवा तैरते भी हैं इसलिए इसे 'तरुण-पुष्कर' भी कह सकते हैं।
इसमें उतरने के बाद कोई-कोई तैर पाता है (जिसे तैरना आता हो),
और जो तैरकर पार जा सकता है उसे 'उत्तीर्ण' कहा जाता है।
उत्तीर्ण होने तात्पर्य है; - पार गया हुआ।
नए सीखने वालों को जानना चाहिए कि तैरना या तो स्वयं ही सीखा जाता है, या मित्रों से अथवा किसी शिक्षक से सीखा जाता है, केवल क़िताब पढ़कर कोई तैरना कभी नहीं सीख सकता।
--
तरण-पुष्करः / taraṇa-puṣkaraḥ
(The Swimming-pool)
--  

taraṇa-puṣkare asmin puṣpitāḥ khelanti puṣpāḥ |

taruṇā:'pi taranti atra tasmāt taruṇa-puṣkaro |

avatīrṇe asmin tartum śaknoti kaścideva |

tīrtvā hi uttīrṇo pāraṅgato bhavettato ||
--
taraṇaṃ gamyate taruṇaiḥ svena sakhyurvācāryaiḥ |
śāstrābhyāsena kevalena taraṇaṃ nāvagamyate |
taraṇaṃ gamyate taruṇaiḥ svena sakhyurvācāryaiḥ |
śāstrābhyāsena kevalena tarituṃ naivādhīyate ||
--

Meaning :

In this swimming-pool (taraṇa-puṣkara) there are many flowering (khelanti puṣpāḥ) lotus and lily.

In this swimming-pool, a few young (taruṇā:) swim and others learn to swim.

Once getting into it (avatīrṇe  asmin), some can swim, while others learn.

Those learned can swim to the other side as well.

Such pass-outs ( uttīrṇā) are called expert (pāraṅgatā) .

Those  who aspire to learn to swim should know well that swimming is learnt by one-self, or with the help from the friends or under the instructions from a qualified teacher only. Book-learning only is of no help whatsoever in learning how to swim.
-- 

Just Coincidence?

A brief history of England.
--
आङ्ग्ल-इतिहासो सारतः
--
आसीत् तमसातीरे लिङ्गं नाम नगरमेकम् ।
किङ्करो राजा आसीत् किङ्किणि राज्ञी तत्र ॥
भृशं हि अपभ्रंशात् भृतेः भृत्यो बभूव ।
यो रूपेण  योरुपो अभवत् नाम देशो असौ ॥
अङ्गं तु आङ्ग्लोऽभवत् अपत्यादि प्रत्ययैः ।
आङ्ग्लो च भाषाऽपि स्मः भाषयन्ति प्रजाः ततः ॥
--
āṅgla-itihāso sārataḥ
A brief history of England.
--
āsīt tamasātīre liṅgam nāma nagaramekam |
kiṅgkaro rājā āsīt kiṅkiṇi rājñī tatra ||
bhṛśaṃ hi apabhraṃṣāt bhṛteḥ bhṛtyo babhūva |
yo rūpeṇa  yorupo abhavat nāma deśo asau ||
aṅgaṃ tu āṅglo:'bhavat apatyādi pratyayaiḥ |
āṅglo ca bhāṣā:'pi smaḥ bhāṣayanti prajāḥ tataḥ ||
--
Meaning : There was a city named London (liṅgam) situated at the banks of the river Thames (tamasā). There was a King (kiṅgkaro) and there was his Queen (kiṅkiṇi) who ruled over the city. By break (bhṛśa / breach) distortion, bhṛte become Britt > British, And in the same way, by break (bhṛśa / breach) distortion, yo rūpo that land become Europe. Then following the rules (of  Sanskrit grammar, with the help of the apatyādi pratyayaḥ), aṅgaṃ (state / place / body) was like-wise turned into āṅglo (Anglican) and the place was named  'England' (āṅgla-liṅgam). 'English' became the language (liṅgavaha) > lingua,  that those people used to speak.
--

Monolith / मनोलिखित -2

Monolith / मनोलिखित -2, 

Monolith / मनोलिखित -1

Monolith / मनोलिखित -1 
नासदीय सूक्त / nāsadīya-sūkta 

©

महर्षि वेदव्यास की पत्नी थी क्षिति । उनकी दो संतानें थीं । पुत्र का नाम था क्षितिज, पुत्री का नाम था परिधि । एक दिन पुत्री ने पिता से पूछा  :
पिताजी हम दोनों भाई-बहन में कौन बड़ा है और कौन छोटा? क्षितिज कहता है कि मैं बड़ा हूँ जबकि मैं समझती हूँ कि वह मेरा छोटा भाई है ।
सुनकर महर्षि कुछ सोचने लगे ।
'आप क्या सोच रहे हैं पिताजी ? क्या मेरा प्रश्न बहुत कठिन है?'
’नहीं कठिन या आसान है इस बारे में मैं कुछ नहीं कहती  । मैं यह सोच रहा हूँ कि जैसे परिधि और क्षितिज के बारे में यह स्पष्ट नहीं है कि कौन बड़ा है और कौन छोटा, वैसे ही तुम्हारी माता और मुझमें से कौन बड़ा है और कौन छोटा इस बारे में भी मुझे संदेह है । तुम अपनी माता से क्यों नहीं पूछती?’
परिधि दौड़कर माता के पास गई और पूछने लगी :
"मैं पिता के पास यह पूछने गई कि क्षितिज मुझसे बड़ा है या छोटा, तो वे कहने लगे कि उन्हें इस बारे में भी कुछ निश्चय नहीं है कि आप उनसे बड़ी हैं या वे आपसे बड़े हैं ?’
'सुनकर क्षिति भी सोच में पड़ गई  ।
'आप क्या सोच रही हैं माँ ? क्या मेरा प्रश्न बहुत कठिन है?'
'नहीं, कठिन या आसान है इस बारे में मैं कुछ नहीं कहती, किन्तु एक बार वेद और पुराण अपने यहाँ तुम्हारे पिता से मिलने आए थे।   उनके बीच बारे में विवाद था कि उनमें से कौन बड़ा है। वे दोनों महर्षि के पास अपने प्रश्न का उत्तर जानने आए थे।'
'फिर पिताजी ने उन्हें क्या उत्तर दिया?'
'तुम्हारे पिता ने उनसे कहा तुम दोनों की ही तरह एक बार आकाश और काल के बीच भी ऐसा विवाद हुआ था।  काल कहता था मेरा आदि या अंत किसने जाना? आकाश का भी यही तर्क था।'
'फिर पिताजी ने उन्हें क्या कहा?'
'तुम्हारे पिता उनसे कहा कि तुम दोनों यमक हो।'
'यमक का क्या अर्थ है माँ?'
'बेटी इसके दो अर्थ हैं : एक अर्थ यह कि दोनों यम की संतान हैं, दूसरा अर्थ यह कि दोनों एक ही समय पर उत्पन्न हुए।'
'उनकी माता कौन थी?'
'उनकी माता का नाम था अविद्या। '
'अविद्या का क्या अर्थ है माँ ?'
'अविद्या के दो अर्थ हैं बेटी ! एक अर्थ यह कि जो बुद्धि के जन्म से पूर्व है, दूसरा अर्थ यह कि जो बुद्धि के जन्म के बाद है। बुद्धि के जन्म से पूर्व है तमोगुण अर्थात् अंधकार, जिसमें कुछ नहीं जाना जाता, यहाँ तक कि उस अंधकार को भी नहीं जाना जाता।'
महर्षि ध्यान से माँ-बेटी का संवाद सुनते रहे और उन्हें नासदीय-सूक्त याद आने लगा।
--
Monolith / मनोलिखित -1    
--
kṣiti was the wife of maharṣi vedavyāsa.
The couple had a daughter named paridhi and a son named kṣitija.
Once paridhi asked her father :
"O Father! Who is elder and who the younger between me and my brother? kṣitija says he is elder while I claim; I am,...'
Having heard this, her father went into deep though.
'What do you think O Father! Is my question a difficult one to answer?'
She asked.
'O child, No, neither difficult nor easy, I wouldn't say difficult or easy,  Telling, between you two, who is younger than the other is as much like telling who between your mother and me is younger and who is the elder. I have doubts about that as well. Why don't you go and ask your mother?'
She ran to mother and put before him the same question.
''I asked Father, between me and my brother, who is the younger and who the elder. He didn't answer instead advised me to ask to you!'
Having heard her words the mother too was lost in deep thought.
'What do you think O Mother? Is my question a difficult one to answer?'
'No, neither difficult nor easy, I wouldn't say difficult or easy, but I just remember once Veda and   purāṇa had this dispute between them. Veda claimed I am the elder while purāṇa insisted the same. So they decided to see your father and hear from him, to know what is the truth.'
'So, what did my Father tell them?'
'Your Father told them that once, there was a similar dispute between ākāśa and kāla, Both claimed :
Who has seen my beginning or end? And so they had this debate, and to find the solution, had approached to your Father.'
'Then, what did my Father tell them?'
'Your Father told them they were yamaka.'
'O Mother! What is meant by yamaka?'
'O child! this word 'yamaka' has again two meanings.
One is :
'born of yama - The One mightiest Lord, Who ordains destiny of all and everything.
Another is :
The two, born at the same moment.'
'And Mother! Who was the mother of the two?'
'her name is 'avidyā', O Child,...'
'What is meant by 'avidyā', O Mother?'
'This 'avidyā', has again two different meanings, O Child!
One is :
The thing that is there before the intellect appears.
Another is :
The thing that manifests as intellect.
The state that is there before the appearance of intellect is utter dark tamoguṇa, that lacks even the awareness of the darkness.'
maharṣi was deeply absorbed in listening with keen attention to the dialogues that took place between the mother and the daughter.
And the nāsadīya-sūkta flashed forth in His being.
--
©
Glossary :
ākāśa > Space (in terms) of material wisdom, consciousness, thought, feeling...
Or as physical as sky.
'avidyā' > māyā, primal ignorance before / after the intellect has sprung-up
> of these two forms.
kāla > Time,
kṣiti > Earth, Existence,
kṣitija > the horizon,
maharṣi vedavyāsa. > The sage who wrote all the Veda and purāṇa /scriptures
paridhi > circumference, limits, ultimate boundary,
tamoguṇa, > the attribute of inertia, indolence, lack of wisdom.
vyāsa > Compass, diameter, One that spans whole knowledge in all forms,   
yama > The One mightiest Lord, Who ordains destiny of all and everything.
yamaka > the twins.
--


 

तव तत्वं / tava tatvaṃ

तव तत्वं / tava tatvaṃ 
©

तव तत्वं न जानामि कीदृशोऽसि महेश्वर ।
यादृशोऽसि महादेव  तादृशाय नमो नमः ॥
इदानीं त्विदं जानामि तव तत्वं न जानामि ।
यतः प्रवर्तते अज्ञानं तत्तत्वाय नमो नमः ॥
--
हे महेश्वर तुम्हारे तत्व को मैं नहीं जानता कि (वह) कैसा है ।
तुम जिस भी प्रकार के हो, उस स्वरूप को बारम्बार नमस्कार है ।
अभी तो इतना ही ज्ञात है कि मैं तुम्हारे स्वरूप को नहीं जानता । और यह ज्ञान भी कि
तुम्हारे स्वरूप को मैं नहीं जानता मुझमें जहाँ से , जिस तत्व से, उत्पन्न होता है, उस (तुम्हारे) तत्व को भी बारम्बार प्रणाम ॥
--
तव तत्वं / tava tatvaṃ 
tava tatvaṃ na jānāmi kīdṛśo:'si maheśvara |
yādṛśo:'si mahādeva  tādṛśāya namo namaḥ ||
idānīṃ tvidaṃ jānāmi tava tatvaṃ na jānāmi |
yataḥ pravartate ajñānaṃ tattatvāya namo namaḥ ||
--

Meaning :

O maheśvara!

I know not what is truly Your Real Form,

Whatever be That Form, I bow before That.

Presently know this much, I don't know Your Real Form,

Where-from I knew This, I bow before That.

--

My Stand-point.

My Stand-point.
©

 A frustrated 'seeker' observed ...
"...ego cravings! The ego needs strength, perhaps the ego feels threatened!..."
--
His observation is true to some extent, but takes us nowhere.
Condemning 'ego' in no way helps us in eradicating this 'error' from the mind, which needs to be understood and Sri Ramana is exceptional in that He suggests in clear, unequivocal words to find out the nature of 'ego'. Sri Nisargadatta Maharaj suggests to stay and sink deep in this I-sense and J.Krishnamurti focuses on 'thought' and to consider its significance in all its ramifications / varied forms. As shri Ramana says in a nut-shell in Ramanageetaa* all these three ways lead to annihilation of this apparent 'I', they all 3 point out how to understand this 'ego' in its various aspects and not to condemn, glorify or criticize it. And that is the very point where I am very much disappointed / disillusioned from all other scholars, intellectuals and swami-s of these times and those zen, sufi and other self-proclaimed self-styled 'spiritual' / yoga / bhakti / tantra teachers of many hues. I don't claim they are wrong, but they are at least misguiding us through word-games. ...They lack clarity in themselves. Mystics and reformers are the most dangerous lot.
--
*
हृदयकुहरमध्ये केवलं ब्रह्ममात्रम्
ह्यहमहमिति साक्षादात्मरूपेण भाति ।
हृदि विश मनसा स्वं चिन्वता मज्जता वा
पवनचलनरोधादात्मनिष्ठो भवत्वम् ॥
--
*
hṛdayakuharamadhye kevalaṃ brahmamātram,
hyahamahamiti sākṣādātmarūpeṇa bhāti |
hṛdi viśa manasā svaṃ cinvatā majjatā vā
pavanacalanarodhādātmaniṣṭho bhavatvam ||
--

अद्य रचितो मया / composed today.

अद्य रचितो मया :
जीवो जीवस्य जीवनम् जीवनं तु कालस्य ।
न कोऽपि हन्ति कमपि न हन्यमानः च केनैव ॥
--
जीवो जीवस्य भोजनम् जीवनं तु कालस्य ।
न कोऽपि हन्ति कमपि न हन्यमानः च केनैव ॥
--

Today composed this :

jīvo jīvasya jīvanam jīvanaṃ tu kālasya |
na ko:'pi hanti kamapi na hanyamānaḥ ca kenaiva ||
--
jīvo jīvasya bhojanam jīvanaṃ tu kālasya |
na ko:'pi hanti kamapi na hanyamānaḥ ca kenaiva ||
--

Numero Uno (Poem)

Numero Uno (Poem)

©
यदूर्ध्वमस्ति तदेव अधः
यद्बहिः तदेवान्तरे ।
अन्तर्बहिरभिन्नात्मा
नन्दति शिवस्वरूपेण  ॥
--
अर्थ :
जो ऊपर है,  वही नीचे भी है,
(और मध्य में भी)
जो बाहर (चारों ओर, हर ओर) है,
वही भीतर भी अवस्थित है।
जो भीतर-बाहर के भेद से रहित,
(हमारी वह यथार्थ) आत्मा,
अपने शिव स्वरूप में (नित्य)
आनन्द से युक्त है ।
-- 
Numero Uno.
--
©

What is above,
So is below,
What is away,
So is within,
What is flower,
So is tree,
What is then,
So is now.
--
yadūrdhvamasti tadeva adhaḥ
yadbahiḥ tadevāntare |
antarbahirabhinnātmā
nandati śivasvarūpeṇa ||
--
Meaning :
What is above, the same is below, What is outside surrounding, is the same that is inside,The same one, devoid of distinction of the inner and the outer plays ever in our being as śiva.
--
Commentary :

But who, whosoever is convinced of this truth? Who knows beyond doubt that Now and Then is the same Reality? Is the space between this assumed Now and (the assumed) Then not the imaginary cocoon, every-one without exception finds oneself, ever captured into? If this space could be somehow lost, Truth of the being is at once revealed.
-- 
  

महत् / mahat

महत् / mahat
--
महा / mahā -- vast, big, gigantic, great,
महा अमरीश > महा-अमर-ईश >
mahā amarīśa > mahā-amara-īśa
Meso-America
महा प्रथमीय > महा प्रथम-ईय
mahā prathamīya > mahā prathama -īya
Meso-potamia / Mesopotamia,
--
महा काली / mahā kālī > Macaulay,
महार्थः  > महा अर्थः > mahārthaḥ  >
mahā arthaḥ > MacArthur
महा-मोहन >  mahā -mohan > McMahon
महा-मिलन >  mahā-milan > Macmillan

महा चरत > mahā carata > Magna-Carta,
महा प्रायः > mahā prāyaḥ > magnify, > magnificent.
--
प्रथ् > प्रथ्यते > प्रथमो > प्रथो जीवा > pratho jīvā

The earliest / First living form.

--

prath > prathyate > prathamo >

proto, > proto-type, Protozoa 

Poetry of Fernando Pessoa

Poetry of Fernando Pessoa

--

English Translations

...

XIII

I do not know how many souls I have


I do not know how many souls I have.

Each moment I have changed.
Feeling myself always as a stranger.
Never have I seen nor found myself.
Being so much, yet only soul I have.
Those who have souls have no peace
He who sees is just what he sees
He who feels is not he who he is.

Attentive to what I am and what I see,
Turns me into them and I am not I.
Each of my dream and desire
Is his who owned and not mine.
I am my own landscape
I witness my own journey,
Diverse, moving and alone,
I can’t feel myself where I am.

That’s why, like a stranger I read
The pages of my being.
What will follow I can’t prevent
What has passed I forget.
I note at the margin of what I read
What I thought I felt.
Rereading I say: “Was it I?”
God knows, because he wrote it.

As Fernando Pessoa himself 

Não sei quantas almas tenho

Não sei quantas almas tenho.
Cada momento mudei.
Continuamente me estranho.
Nunca me vi nem achei.
De tanto ser, só tenho alma.
Quem tem alma não tem calma.
Quem vê é só o que vê,
Quem sente não é quem é,

Atento ao que eu sou e vejo.

Torno-me eles e não eu.
Cada meu sonho ou desejo
É do que nasce e não meu.
Sou minha própria paisagem,
Assisto à minha passagem,
Diverso, móbil e só,
Não sei sentir-me onde estou.

Por isso, alheio, vou lendo
Como páginas, meu ser.
O que segue prevendo,
O que passou a esquecer.
Noto à margem do que li
O que julguei que senti.
Releio e digo: "Fui eu"?
Deus sabe, porque o escreveu.

***************
फ़र्नांडो पेसोवा की पोर्चुगीज़ कविता
हिंदी अनुवाद

मुझे नहीं पता, कितनी हैं मेरी अस्मिताएँ, ..
--
मुझे नहीं पता, कितनी हैं मेरी अस्मिताएँ, ..
हर पल बदलता गया हूँ मैं,
अपने आपको हमेशा अजनबी महसूस करते हुए,
कभी नहीं देखा, या पाया अपने आपको मैंने,
इतना सब होते हुए भी, एक ही तो है अस्मिता मेरी,
जिनकी होती हैं अनेक अस्मिताएँ, उन्हें शांति नहीं मिलती,
वह, जो कि देखता है, वही होता है, जिसे कि वह देखता है,
वह, जो कि वह महसूस करता है,
-वह नहीं होता, जिसे कि वह महसूस करता है,

मैं जो हूँ और जिसे मैं कि देखता हूँ,
उस ओर मेरा ध्यान दिया जाना ही,
मुझे उनमें बदल देता है,
मेरा हर स्वप्न और मेरी हर इच्छा,
उसकी है, जो कि उन पर आधिपत्य रखता है,
-न कि मेरी!
अपना धरातल, मैं तो स्वयं ही हूँ, 
मैं बस साक्षी हूँ,
-अपनी स्वयं की यात्रा का ।
विविध दिशाओं की ओर गतिशील,
और अकेला,
मैं नहीं महसूस कर सकता,
-अपने-आपको,
कि कहाँ हूँ मैं!




और यही कारण है,
कि मैं पढ़ता हूँ,
एक अजनबी की तरह,
अपने अस्तित्व के पृष्ठों को मैं,
वह जो होनेवाला है,
मैं उसे होने से नहीं रोक सकता,
जो गुज़र चुका, उसे मैं भूल जाता हूँ,
जो कुछ भी मैं पढ़ता हूँ,
उसे हाशिए पर नोट कर देता हूँ,
जो भी सोचा, जो भी महसूस किया,
दोबारा उसे पढ़ते हुए कहता हूँ,
"क्या यह मैं था?"
भगवान जाने!
क्योंकि उसने ही इसे लिखा है ।
--

Tesla (re)coils -2.

Tesla (re)coils -2.
--
Einstein, Tesla, David Bohm and many more Physicists were at the threshold of the 'unnameable' the 'essential' Reality, but were unable to see the 'substratum' that is 'consciousness' which is though 'unique' in mathematical sense, exceptional and extra-ordinary, but could not be grasped in terms of mono-theistic or atheistic sense. One day they and others will realize that devatā and ṛṣi principle is the only way to understand 'Brahman' / The Supreme Principle. Of course if one is of pure mind and is seeking nothing but truth only and ready to forgo his prejudices one shall attain the same without going through devatā and ṛṣi principle.
--